TÜRK YARGISINDA YAPISAL ÇÖZÜM ARAYIŞLARIVE BÖLGE ADLİYE İSTİNAF) MAHKEMELERİ

TÜRK YARGISINDA

YAPISAL ÇÖZÜM ARAYIŞLARI

VE BÖLGE ADLİYE (İSTİNAF) MAHKEMELERİ[1]

Kenan ÖZDEMİR [2]

Yüksel HIZ [3]

Yusuf Solmaz BALO [4]

Adalet Dergisi 21. Sayı

Giriş

1982 Anayasasında kuvvetler ayrılığı ilkesi benimsenmiştir. Bu ilke uya­rınca, yasama işlevi, TBMM’ce (Anayasa md. 7); yürütme işlevi, Cum­hurbaşkanı ve Bakanlar Kurulunca (Anayasa md. 8); yargı işlevi de, Türk Milleti adına bağım­sız mahkemelerce yerine getirilir (Anayasa m. 9). Yargı işlevi, Devletin diğer temel işlevlerini oluşturan yasama ve yürütme işlevle­rinden, tümüyle ayrı ve özel bir konumdadır.[5]

Anayasanın 2’nci maddesine göre, Türkiye Cumhuriyeti Devleti, de­mokra­tik, lâik ve sosyal bir hukuk devletidir. Hukuk devletinde, anayasal çerçevede güvence altına alınmış bulunan bir özgürlük olan hak arama öz­gürlüğü (Anayasa md. 36); dava açılması veya takipte bulunulması suretiyle kulla­nılır. Bu nedenle, Devlet, hukuk devleti olmanın bir gereği olarak, hak arama özgürlüğünün etkin bir biçimde kullanımını sağlamanın yanında bu özgürlüğün kullanılacağı mekanizmaları oluşturmak ve işler bir durumda tutmakla da görevlidir.

Ülkemiz yargı örgütünde yer alan yargı yerleri, genel olarak beş grupta toplanmaktadır.[6]

Bunlar,

1. Anayasa yargısı

2. Adlî (Genel) yargı

a. Medenî yargı

i. İlk derece yargı yerleri

– Sulh hukuk mahkemeleri

– Asliye hukuk mahkemeleri

– Diğer (özel) hukuk mahkemeleri

ii. Üst derece yargı yeri; Yargıtay

b. Ceza yargısı

i. Genel ceza yargısı

– İlk derece yargı yerleri

a. Sulh ceza mahkemeleri

b. Asliye ceza mahkemeleri

c. Ağır ceza mahkemeleri

d. Diğer (özel) ceza mahkemeleri

– Üst derece yargı yerleri

a. Yargıtay

b. Anayasa Mahkemesi (Yüce Divan olarak)

ii. Askerî ceza yargısı

– Askerî disiplin ceza yargısı

a. Disiplin mahkemeleri

b. Kararların denetimi itiraz üzerine bir üst derece disiplin mahkeme­since yapılır.

– Genel askerî ceza yargısı

a. İlk derece yargı yerleri

i. Askeri mahkemeler

ii. Sıkıyönetim mahkemeleri

b. Üst derece yargı yeri; Askerî Yargıtay

3. Uyuşmazlık yargısı

4. İdarî yargı

5. Seçim yargısı

6. Hesap yargısı[7]

Yargı sistemine ilişkin derecelendirmede, bulundukları yere göre mahkemeler; ilk derece mahkemeler ve üst derece mahkemeler olarak ikiye ayrılmaktadır.

İlk derece mahkemeleri, bir davayı tahkikat ve yargılama yapmak su­retiyle, dava konusu kılınan somut olaya kanunları uygulayarak, dava ko­nusu uyuşmazlığı ilk evrede gören ve davayı karara bağlayan yargı yerleri­dir. İlk derece mahkemeleri birer vakıa mahkemesi, olay mahkemesi, bida­yet mahkemesi veya hüküm mahkemesidirler.

İlk derece mahkemelerinin hüküm ve kararlarının, kanun tarafından öngörülmüş bulunan yollara başvuru üzerine, sadece hukuka uygunluk ya da hem hukuka hem de vakıalara uygunluk yönünden doğruluğunu denetle­meye yönelik yargı yerlerine ise, üst derece mahkemeleri denilmektedir.[8]

Yargı sisteminin iki dereceli olduğu ülkelerde, üst derece mahkemesi, genellikle temyiz mahkemesi olup, başvuru yolu da temyiz kanun yoludur. İlk derece mahkemelerinin son kararlarının, sadece hukuka uygunluk bakı­mından bir üst derece mahkemesince denetlenmesini sağlayan kanun yoluna, “temyiz” denilmektedir.[9] Temyiz incelemesinde, ilk derece mahkemesinin kararı ve hükmün dayandığı yargılama, hukuka uygunluk bakımından bir defa daha incelenmektedir.

Ülkemizde de yargı düzeni genel olarak iki derecelidir. İkinci derece mahkemesi olarak görev yapan üst derece mahkemeleri, Yargıtay ve Danış­tay gibi, genelde temyiz mahkemesi işlevi görmektedirler.

Kapsam

Bir davanın, taleplerle belirlenen sınırlar içerisinde ikinci kez yeniden görülüp, gerekiyorsa karara bağlanmasını sağlamaya yönelik olan kanun yoluna “istinaf”, “istinaf kanun yolu” denilmektedir.[10]

İstinaf kanun yolu ile temyiz kanun yolu arasındaki farkları şu şekilde sıralamak mümkündür:

1. Temyiz, ülke genelinde, aynı veya benzer olaylarda hukuk kuralla­rının aynı şekilde uygulanmasını ve bu suretle hukuk birliğinin sağlanma­sına yöneliktir. İstinaf ise, somut olay bakımından adaletin sağlanmasına yöneliktir.

2. Temyiz incelemesi kapsam itibariyle sadece hukuka uygunluk dene­timi ile sınırlıdır; ilk derece mahkemesinin vakıaları ve delilleri takdiri bu bağlamda denetlenemez. İstinafta ise, hukuka uygunluk denetiminin yanı sıra, ilk derece mahkemesinin vakıaları ve delilleri takdiri de denetlenmek­tedir.

3. Temyiz incelemesinde, kural olarak inceleme dosya üzerinden yapı­lır. İstinafta ise kural, duruşmalı incelemedir.

4. Temyiz incelemesinde yeni vakıa ve yeni delil getirilemez. Bu ya­saktır. İstinafta ise, kanunun belirlediği sınırlar içinde dava ikinci kez gö­rüldüğünden, yine kanunun tespit ettiği sınırlar içinde, yeni vakıa ve yeni delil getirilmesi mümkündür.

5. Temyiz kanun yolunda, temyiz sebebi göstermek zorunlu olmadığın­dan, temyiz mahkemesi de tarafların ileri sürdüğü sebeplerle bağlı değildir. İstinafta ise, istinaf sebeplerinin gösterilmesi zorunlu olduğundan, istinaf incelemesi bu sebeplerle sınırlı olarak yürütülür.

6. Temyiz incelemesi sonucunda, ilk derece mahkemesi kararında hu­kuk kuralının yanlış uygulandığı saptanırsa, ilk derece mahkemesi kararı bozularak dosya yeniden görüşülmek üzere ilk derece mahkemesine geri gönderilir. İstinafta ise, istinaf mahkemesi, olaya uygulanan hukuk kuralının yanlış olduğunu tespit ederse, ilk derece mahkemesi kararını kaldırarak, kendisi yeniden bir karar ihdas eder.[11]

Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Bildirgesinin 10’uncu maddesinde; herkesin kendisine yöneltilen bir suçlamanın saptanmasında, davasının bağımsız ve tarafsız bir mahkemede ve adil bir şekilde görülmesi hakkına sahip olduğu; yine aynı anlamda olmak ve medenî hak ve yüküm­lülükleriyle ilgili anlaşmazlıkların çözümlenmesi de dahil olmak üzere, AİHS’nin 6’ncı maddesinde, herkesin tarafı bulunduğu hukuk uyuşmazlık­ları ve kendisine yöneltilen herhangi bir suçlamanın karara bağlanması ko­nusunda, kanunla kurulmuş bağımsız ve tarafsız bir mahkeme tarafından davasının görülmesini istemek hakkına sahip bulunduğu hükmüne yer ve­rilmiştir.

Bu bağlamda, hakların ve özgürlüklerin güvencesi olan, yargılamayı yapacak mahkemelerin yetkilerini belirleyen 1982 Anayasasının 9’uncu madde­sinde, yargı yetkisinin, Türk Milleti adına bağımsız mahkemelerce kullanıla­cağı ifade edilmektedir.

Bilindiği üzere, yargılama süreci bir sistemdir. Bu sistem, uyuşmaz­lık ve çekişme hakkında verilecek hüküm kesinleşinceye kadar birden çok ev­releri ve sistem araçlarını kapsamaktadır. Yargılamanın bu özelliği, te­melde, gerçeğe ulaşarak adlî hataları önlemek amacına dayanmaktadır.

Evrelerden birisi, “kanun yolu” adı verilen “denetim muhakemesi”dir. Esasta denetim muhakemesinin en önemli evresini oluşturan temyiz yo­lunda, doğrudan öğrenme yargılaması yapılmaz. Temyiz üzerine verilecek hüküm, sadece hukuka aykırılığı denetler.

Bu nedenle, maddî ve hukukî gerçeklere ulaşmak ve adlî hataları gi­dermek bakımından, uyuşmazlık ve çekişmenin maddî olay, yani ispat yö­nünden ve hukuka aykırılık açısından uygun bir sonuca bağlanıp bağlanma­dığını denetleyen ve temyiz yolundan önce gelen ayrı bir kanun yoluna ihti­yaç olduğu gerçeği ortaya çıkmaktadır.

Bazı ülkelerde, yargılama faaliyeti ile görevlendirilmiş bulunan ilk de­rece mahkemelerinin kararlarını inceleyen üst derece mahkemeleri vardır. Bu ülkelerde iki dereceli yargı teşkilâtı, hak arama hürriyetinin yeterince gerçekleştirilmiş sayılması için zorunlu görülmektedir.

İlk derece mahkemelerince verilen kararların olaylara, hukuka ve usule uygunluğunu denetlemek görevini yüklenmiş olan ikinci derecedeki mahkemeler, bazı ülkelerde iki, Almanya, Fransa, İsviçre, İsveç, İtalya, Avusturya, Yunanistan, Danimarka, Belçika, Hollanda, İskoçya, Norveç,[12] İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri’nde olduğu gibi bazı ülkelerde de[13] üç kademede görev yapmaktadırlar.

Romano–Germanique hukuk ailesinin içindeki hemen hemen tüm ül­kelerde üst (istinaf) mahkemeleri bulunmaktadır.[14]

Ülkemizde bugün itibarıyla hukuk ve ceza mahkemeleri; ilk derece mahkemesi ve üst derece mahkemesi olmak üzere iki derecelidir.

İlk derece mahkemesi, davaya ilk kademede bakan yargı organıdır; bu mahkeme tahkikat ve yargılama yapar ve somut uyuşmazlığa kanunları uygulayıp hüküm verir. Onun içindir ki, ilk derece mahkemelerine, hadise (olay, vakıa ya da hüküm) mahkemesi de denilmektedir.[15]

Üst derece mahkemesi ise, Türkiye’de Yargıtaydır. Kararların hem hukuka, hem de olaylara uygunluğu, 4.2.1983 tarihli ve 2797 sayılı Yargıtay Kanunu ile kurulan Yargıtay tarafından denetlenmektedir. İlk derece mah­kemesinde dava görülüp hüküm (karar) verildikten sonra, temyiz yoluna müracaat edilmek suretiyle hüküm ve hükmün dayandığı yargılama, hukuka ve kanuna uygunluk açısından üst derece mahkemesi olan Yargıtay tarafın­dan bir defa daha incelenmektedir.

Yargıtay, ilk derece mahkemeleri ile kendi arasında süzgeç görevini yapacak bir ara mahkemesi bulunmadığı için her iki görevi, yani hem içtihat oluşturmak hem de istinafı yürütmek durumunda kalmıştır. Oysa, Yargı­tayın örgütlenme yapısı, çalışma esas ve usulleri, uyuşmazlığın–davanın vakıa boyutunu inceleme, tespit etme, tahkik etmeye imkan vermemektedir. Esas itibarıyla, bulunduğumuz coğrafyanın genişliği, nüfusun yapısı ve dava sa­yısı dikkate alındığında, bunun gerçekleştirilmesi yasal olarak mümkün ol­makla birlikte, fiilen imkânsızdır. Bu gerçeğin kabulü ile ülkemizde, 1924 yılında istinaf mahkemelerinin kaldırılması üzerine, davanın vakıa boyutunu inceleyememenin ortaya çıkaracağı sorunları kısmen olsun giderebilmek amacıyla, bugün yalnızca İsrail ve Türkiye’de bulunan “Karar Düzeltme” müessesesi adlî yargı sistemimize dahil edilmiştir.

Gelinen aşamada, Yargıtayın içtihat mahkemesi olma niteliğinin ko­runması, yargılamanın güvenli ve hızlı bir şekilde sonuçlandırılması bakı­mından, istinaf kanun yolu incelemesini yapmak üzere bölge adliye mahke­melerinin kurulması bir ihtiyaç hâline gelmiştir.

Bugün için, hemen hemen tüm ülkelerde davalar, ilk dereceden sonra, ikinci derecede, üst mahkeme ya da istinaf mahkemesi olarak adlandı­rabile­ceğimiz bir yüksek mahkemede, sadece hukuka ve kanuna uygunluk açısın­dan değil, somut uyuşmazlıkta doğru ve adil karar verilmiş olup olma­dığını denetlemek için yeniden müzakere edilip görülmekte, Yargıtayın karşılığı olan yüksek mahkemeler ise, birer içtihat mahkemesi görevini yapmaktadır.

Bu sistemlerde yargı, üç dereceli olup, ilk derece ile temyiz kademesi arasında istinaf kademesi denilen ikinci derece yer almaktadır.

Birleşmiş Milletler New–York Sözleşmesinde istinaf yolu, olayın doğru olup olmadığının ikinci kez duruşmalı incelenmesi olarak belirtilmiş­tir.[16] Bu itibarla istinaf, bir kanun yoludur.

İşe ilk defa bakan mahkemenin verdiği son karar, yani yaptığı maddî tespitler ve bunlara bağladığı hukukî sonuçlar ile uyguladığı muhakeme hu­kuku normları, bir başka ve üst yetkili mahkemece öğrenme muhakemesi yapılarak kontrol ediliyor ve gereken hallerde ilk son karar ıslah ediliyorsa, yapılan muhakemenin istinaf olduğu kabul edilmektedir.[17]

Ülkemizde, istinaf derecesinin, yani üst mahkemelerin bulunmaması nedeniyle Yargıtayın sürekli biçimde bir derece mahkemesi gibi çalıştığı, oysa Yargıtayın görevinin hukuk yaratmak ve yurt düzeyinde içtihat birliği sağlamak olduğu, Yargıtayın görevinin hukuk sorunlarını çözümlemek ol­duğu, olgu sorunlarının onun yetkisi dışında bulunduğu bir gerçektir.[18]

Adlî yargı ilk derece mahkemelerince verilen kararların, bölge adliye mahkemeleri tarafından ispat ve hukuka uygunluk yönlerinden ve Yargıtay tarafından ise sadece hukuka uygunluk bakımından incelenmesini sağlamak; Yargıtayın, bir içtihat mahkemesi olarak işlevini sürdürebilmesini sağlamak amacıyla Adalet Bakanlığı tarafından yürütülen çalışmalar sonucunda ha­zırlanan ve ilgili bakanlık, yüksek mahkemeler, üniversiteler, kurum ve ku­ruluşlar ile bilim adamlarının görüşlerinin alınması ve Adalet Komisyo­nunda değerlendirilmesinden sonra TBMM’ye sunulan kanun tasarılarından “bölge adliye mahkemeleri”nin kuruluşu ve teşkilât yapısını düzenleyen “Adlî Yargı İlk Derece Mahkemeleri ile Bölge Adliye Mahkemelerinin Ku­ruluş, Görev ve Yetkileri Hakkında Kanun Tasarısı”[19] ile özel hukuk yönün­den istinaf kanun yoluna ilişkin usul hükümlerini içeren “Hukuk Usulü Mu­hakemeleri Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Tasarısı”[20] TBMM tarafından kabul edilerek kanunlaşmıştır.

Bu çalışmada, genel olarak istinaf yargılaması, bölge adliye mahke­meleri (istinaf mahkemeleri) kavramları, istinafın Türkiye’de ki tarihçesi üze­rinde durulmuş, 5235 sayılı Kanun ile 5236 sayılı Kanunla değişik 1086 sayılı HUMK’da yer alan hükümler ile hâlen TBMM gündeminde bulunan ve istinaf yargılamasına yönelik kanun tasarılarında yer alan bölge adliye mahkemelerinin örgütlenme şekli, mahkemelerin oluşumu, kurulması, te­şekkülü, çalışma usul ve esasları, bu mahkemelerde ve başsavcılıklarda gö­rev alacak hâkim ve savcıların nitelikleri ile Yargıtay üyelerinin bu mahke­melerde görev alma hususları üzerinde durulacak ancak, bu mahkemelerde uygulanacak yargılama hukuku kuralları üzerinde durulmayacaktır.

Ayrıca, istinaf mahkemelerinin Türkiye’de 1924 yılında kaldırılması nedeni ile istinaf mahkemelerinin ülkemiz bakımından kurulmasının leh ve aleyhindeki görüşler kısaca belirtilmiş, gelinen aşamada, ülkemizin ve adlî yargı örgütümüzün imkânları ile sistemin koşulları göz önünde bulundurul­mak suretiyle bu mahkemelerin kurulması hususu değerlendirilmektedir.

Terim sorunu

Hüküm mahkemesi tarafından verilen kararın (hükmün), maddî ve hu­kukî bakımdan bir başka makam tarafından incelenmesine verilen isim fark­lılıklar göstermektedir.

Roma hukukunda önceleri “halka başvurma (provocatio ad populum)” terimi kullanılıyorken,[21] İmparatorluk devrinde, krala yapılan bir çağrı anla­mında “appellatio” tabiri kullanılmıştır.[22]

Türk doktrininde, bu mahkeme için farklı terimlerin kullanıldığı gö­rülmektedir. “Üst mahkeme” terimi kullanıldığı gibi,[23] “istinaf mahkemesi” teriminin kullanıldığı da görülmektedir.[24]

Usulü Muhakematı Cezaiye Kanunu ile 1932 yılında hazırlanan Ka­nun Tasarısında “istinaf” terimi benimsenmişken, 1952, 1963, 1977 ve 1978 yıllarında hazırlanan Kanun Tasarılarında “üst mahkeme” terimi tercih edil­miştir.[25]

5235, 5236 ve 5271[26] sayılı Kanunlarda ve halen TBMM Genel Ku­rulu gündeminde bulunan kanun tasarılarında, hüküm mahkemesi tarafından ve­rilen hükmün (kararın) maddî ve hukukî bakımdan yeniden incelenmesini yapacak mahkeme bölge idare mahkemeleriyle de paralelliğin sağlanması amacıyla “bölge adliye mahkemeleri” olarak isimlendirilmiştir.

Öte yandan, bu mahkemelere yapılacak başvuru, kanun yolu başvu­rusu olarak kabul edildiğinden dolayı, kanun yolu da Yargıtay ve “temyiz kanun yolu” ilişkisinde olduğu gibi “istinaf kanun yolu” olarak isimlendi­rilmiştir.

I. Türkiye’de istinafın tarihçesi

A. İstinaf mahkemelerinin kurulması ve kaldırılması

Ülkemizde istinaf yargılaması, 27 Cemaziyelahır 1296 tarihli (1879) “Mahakim–i Nizamiyenin Teşkilâtı Kanunu” ve 1808 Fransız Ceza Muha­kemeleri Usulü Kanunu tercüme edilmek suretiyle tedvin olunan 5 Recep 1296 tarihli Usulü Muhakemat–ı Cezaiye Kanunu ile başlamıştır.[27]

Sözü edilen “Muvakkat Kanun”, ayrı bir istinaf mahkemesi kurmak yerine bu görevi ağır ceza ve asliye mahkemelerine vermişti. Ancak, bu mahkemelerin asıl görevlerinin yoğunluğu ve ağırlığı karşısında “istinaf” görevlerine yeterli zaman ayıramamaları sonucunda biriken iş ve davalar, içinden çıkılamaz derecede çoğalmış olduğundan, istinaf yargılamasından beklenen fayda elde edilememiştir.

Ancak, 24 Nisan 1924 yılında çıkarılan 469 sayılı “Mehakimi Şer’iyenin İlgasına ve Mehakimin Teşkilâtına Ait Ahkâmı Muaddil Kanun” ile şeriye mahkemeleri kaldırılırken istinaf mahkemeleri de kaldırılmış ve adlî yargı mahkemeleri hukuk ve ceza mahkemeleri olarak yeniden kurul­muştur.

İstinaf mahkemelerinin kaldırılmasının nedenleri kısaca şunlardır

1. İstinaf mahkemelerinin yurt sathına sistemli bir şekilde yayılamayıp sadece büyük şehirlerde kurulmuş olması.

2. Ehil hâkim bulunmaması. Hukuk mezunu sayısı az olduğu için, isti­naf mahkemelerine zabıt kâtipliğinden, hatta mübaşirlikten gelme kıdemli hâkimler atanıyor; ilk derece mahkemelerinde ise hukuk fakültesinden yeni mezun olmuş genç hâkimler bulunuyordu. O kadar ki, 1920’li yıllarda Tem­yiz Mahkemesi çoğunlukla ilk derece mahkemesi kararlarını doğru bul­makta, istinaf mahkemesi kararlarını ise bozmaktaydı.[28]

3. Ehil hâkim eksikliği ve sınırlı yerlerde kurulmuş olması nedeniyle istinaf mahkemelerinin, adaletin süratle dağıtımına engel olduğunun görül­mesi.

4. İstinafta ilk yargılamanın tekrarlanmış olması sebebiyle işlerin yine birikimine yol açması.[29]

B. Yeniden kurulması yönünde yürütülen çalışmalar

1. Beş yıllık kalkınma plânlarında istinaf mahkemeleri

Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Plânından başlayarak kalkınma plânla­rında istinaf mahkemeleri ve yargılamasıyla ilgili hükümlere yer verildiği görülmektedir.

a. Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Plânı (1973–1977)

Üçüncü beş yıllık kalkınma plânında istinaf mahkemeleriyle ilgili ola­rak doğrudan bir ifadeye yer verilmemiş, ancak “İlkeler ve Tedbirler” bölü­münün 2090’ıncı paragrafında;

“Aşağıda belirlenen hedefler yönünde adalet reformu çalışmalarına Üçüncü Plân Dönemi başında başlanacaktır.

1. Adalet hizmetleri, hızlı, nitelikli, tutumlu, verimli ve inandırıcı bir seviyeye çıkarılacaktır.

2. Adalet sistemi, gelişip değişen ihtiyaçları karşılayacak şekilde ken­dini yenileyebilecek dinamik ve esnek bir yapıya kavuşturulacaktır.

3. Adalet kesimi, Anayasa ilkelerinin gereklerine uygun bilgi ve tek­nik olanaklarla donatılacak, sosyal problemleri azaltmaya ve var olanları da dar çerçevede tutacak seviyeye yükseltilecektir.”[30]

Denilmiştir.

b. Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Plânı (1978–1982)

Türkiye’de kalkınma plânlarında ilk olarak Dördüncü Beş Yıllık Kal­kınma Plânında açıkça istinaf mahkemelerine yer verilmiştir.

Plânın “Reformlar” başlıklı İkinci Bölümünün “Adalet Reformu” baş­lığının “1. Plânlı Dönemde Gelişmeler” kısmında “Adalet hizmetlerini hızlı, nitelikli ve verimli bir düzeye çıkarmak Adalet Reformunun amacı olmuş­tur.” denilmiştir.

Ayrıca, Plânın “İlkeler ve Tedbirler” kısmında “Mahkemeler Kuruluş Kanunu ile Hâkimlik ve Savcılık Staj Müessesesi Kanunu bir an önce çıkar­tılacaktır. İstinaf mahkemeleri kurulacaktır.” ifadesine yer verilmiştir.

c. Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı (1985–1989)

Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Plânında da istinaf mahkemelerinin ku­rulmasının gerekliliğinin açıkça belirtildiği görülmektedir.

Plânın Beşinci Bölümünün “Adalet Hizmetleri” başlıklı kısmında “Yargıtayın ağır iş yükünün hafifletilmesi ve içtihat mahkemesi olarak gö­rev yapmasını sağlamak amacıyla ilgili yasalarda değişiklikler yapılacak ve üst mahkemeler kurulması gerçekleştirilecektir.” ifadesine yer verilmiş, ay­rıca senelik programların “Durum” bölümlerinde üst mahkemelerin kurul­masıyla ilgili olarak tespit ve yapılacaklar açıklanmıştır.[31]

d. Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Plânı (1990–1995)

Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Plânında istinaf mahkemelerinin kurul­masından açıkça söz edilmediği görülmektedir. Ancak 1990 Yılı Programı­nın “Adalet Hizmetleri”nin “Durum” bölümünde “Yargıtayın iş yükünü hafifleterek bir içtihat mahkemesi şeklinde görev yapmasını sağlayacak “Üst Mahkemeler Kanunu Tasarısı” ile “Adli Yargı Mahkemeleri Teşkilât Ka­nunu Tasarısı” üzerinde çalışmalar sürdürülecektir.” denilmiş, ayrıca Plânın “Tedbirler” başlıklı bölümünde “Adli Yargı Mahkemeleri Kuruluş Kanunu Tasarısı ile Yargıtayın iş yükünü hafifleterek bir içtihat mahkemesi şeklinde görev yapmasını sağlayacak Üst Mahkemeler Kanunu Tasarısı TBMM’ye sunulacaktır.” ifadesine yer verilmiştir.[32]

e. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı (1996–2000)

Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Plânında da istinaf mahkemelerinin ku­rulacağı açıkça ifade edilmektedir.

Plânın “B– Adalet ve Güvenlik Hizmetleri” başlıklı kısmının “Amaç­lar, İlkeler ve Politikalar” bölümünde, “Yargıtayın iş yükünü azaltarak, bir içtihat mahkemesi halinde çalışmasını sağlamak amacıyla üst mahkeme­ler/istinaf mahkemeleri kurulacaktır.” Denilmektedir.[33]

f. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı (2001–2005)

Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Plânında da istinaf mahkemelerinin ku­rulacağı açıkça ifade edilmektedir.

Plânın “Kamu Hizmetlerinde Etkinliğin Artırılması” başlıklı Doku­zuncu bölümünün “II. Adalet Hizmetlerinde Etkinlik” alt başlığında mevcut durum olarak “İlk derece mahkemeleri ile Yargıtay arasında üst mahkemeler (istinaf mahkemeleri) bulunmadığından, Yargıtayda maddî olgular yeniden değerlendirilmekte ve içtihat oluşturma görevi tam olarak yerine getirile­memektedir.” ifadesine yer verilmiş, “c. Hukuki ve Kurumsal Düzenleme­ler” başlığı altında ise ilk derece adliye mahkemeleri ile Yargıtay arasında üst mahkemelerin kurulmasını sağlamak amacıyla yasal düzenleme yapıla­cağı belirtilmiştir.[34]

C. TBMM tarafından kabul edilen kanunlar

Bilindiği üzere, bölge adliye mahkemelerinin kurulmasına yönelik olarak Adalet Bakanlığı tarafından başlatılan çalışmalar belirli bir aşamaya gelmiş ve Mahkeme Teşkilâtına İlişkin Kanun Tasarısı[35] ve 1086 sayılı HUMK’nda değişiklik yapan Kanun Tasarısı[36] ile CMUK’u baştan aşağı değiştiren ve yerine yeni bir kanunun yürürlüğe konulmasını öngören kanun tasarısı[37] TBMM tarafından kabul edilerek kanunlaşmıştır.[38]

D. Konuyla ilgili kanun tasarıları

Adlî yargıda istinaf yargılamasını gerçekleştirmek üzere, Adalet Ba­kanlığı tarafından, yüksek mahkeme üyeleri, bilim adamları, uzmanlar ve bakanlık yetkililerinden oluşturulan komisyonlar tarafından hazırlanan ka­nun tasarıları TBMM Başkanlığına sunulmuştur.

26.9.2004 tarihli ve 5235 sayılı “Adlî Yargı İlk Derece Mahkemeleri ile Bölge Adliye Mahkemelerinin Kuruluş, Görev ve Yetkileri Hakkında Kanun” ile 26.9.2004 tarihli ve 5236 sayılı “Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanununda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun” dışında askerî yargı hariç olmak üzere adlî yargıda istinaf yargılamasıyla ilgili olarak hazırlanan kanun tasarıları ise şunlardır:

1. Ceza Muhakemeleri Usulü Kanununun Yürürlük ve Uygulama Şekli Hakkında Kanun Tasarısı.

2. İcra ve İflâs Kanunu ile Cezaevleriyle Mahkeme Binaları İnşası Karşılığı Olarak Alınacak Harçlar ve Mahkûmlara Ödettirilecek Yiyecek Bedelleri Hakkında Kanunda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun Tasarısı.

3. İş Mahkemeleri Kanununda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun Tasarısı.

E. Yargıtay bakımından gelişme–Yargıtayın durumu

Anayasanın 154’üncü maddesine göre Yargıtay, adliye mahkemele­rince verilen ve kanunun başka bir adlî yargı merciine bırakmadığı karar ve hü­kümlerin son inceleme merciidir. Kanunlarda gösterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakmakla görevlidir.[39]

Yargıtayda hâlen, 21 hukuk ve 11 ceza dairesi bulunmaktadır. Yük­sek Mahkemede 250 yüksek dereceli hâkim, 448 Yargıtay tetkik hâkimi ve 137 Yargıtay Cumhuriyet savcısı görev yapmaktadır.

Yargıtay, Fransız Temyiz Mahkemesi modeli esas alınarak düzenlen­miştir. Bugün Fransız Temyiz Mahkemesinde beş hukuk dairesi, bir ceza dairesi olmak üzere toplam altı daire ve birinci başkanla birlikte 91 üye gö­rev yapmaktadır.

Tarihsel sürecine bakıldığında, Fransız Temyiz Mahkemesi, 1790 yı­lında bir hukuk dairesi, bir ceza dairesi ve bir de istida dairesi olmak üzere üç daireden müteşekkildi ve 42 üye ile çalışıyordu. 200 yılda Fransız Tem­yiz Mahkemesi, üç daireden altı daireye, 42 üyeden 91 üyeye çıkarken; 1921 yılında Sivas’ta kurulan Muvakkat Temyiz Heyeti, hukuk, ceza ve istida dairesi olmak üzere üç daireden, daha sonra 1924 yılında Eskişehir’de ku­rulan temyiz mahkemesi hukuk, ceza, istida, sulh daireleri olmak üzere top­lam 4 daireden oluşurken, bugün 32 daireye çıkmış bulunmaktadır.

Diğer bir deyişle, her iki ülkenin nüfusu birbirine hemen hemen yakın olduğuna göre (65–70 milyon) bizde ne eksiktir ki, Fransa’da daire sayısı iki asırda iki misli artarken, bizde 75 yılda[40] 8 misli artmıştır.

Bu açıdan bakıldığında, adlî yargı bakımından iki ülkenin hukuk dü­zeni arasındaki tek farkın, Fransa’da mevcut olan istinaf mahkemelerinin bizde bulunmaması olduğu görülür.

Bölge adliye mahkemelerinin kurulmasıyla Yargıtay, asli görevini ya­pabilecektir. Çünkü bugün ülkemizde, istinaf mahkemeleri mevcut olmadığı için, Yargıtay adeta istinaf mahkemesi görevini de yapmaktadır. Ancak, Yargıtay böyle bir görevi yerine getirmek için tasarlanmamış olduğundan, zaman içinde oluşan bu durum Yargıtayın iş yükünü büyük ölçüde artırmış ve Yüksek Mahkeme, asli görevi olan hukuk birliğinin sağlanması görevini yerine getiremez hâle gelmiştir. Kaldı ki, Yargıtayın, bir istinaf mahkemesi gibi çalışabilmesi de düşünülemez. Çünkü, bir kontrol mahkemesi olarak tasarlanmış bulunan Yargıtay, uyuşmazlığı tekrar görüp müzakere eden bir derece mahkemesi olarak görev yapabilmek için, gerekli araçlarla da dona­tılmamıştır; örneğin Yargıtay tanık dinleyemez, dava konusu taşınır ya da taşınmazı görüp inceleyemez, keşif yapamaz, sadece dosya üzerinde karar verir.

Şu hâlde, mevcut şartlar altında Yargıtayın istinaf benzeri faaliyeti de her zaman tatminkâr sonuçlara götürmeyebilir. Yargıtay bugüne kadar bu ağır yükü kaldırabilmişse, bu tamamen Yargıtay üyelerinin, tetkik hâkimle­rinin ve Yargıtay Cumhuriyet savcılarının büyük özverileriyle olmuştur. Ancak, bu durumun devam etmesini beklemek mümkün değildir. Gerekli önlemler alınarak Yargıtayın hukukun ülke dahilinde aynı şekilde uygu­lan­masını sağlamak yönündeki aslî amacını tam olarak gerçekleştirebilme­sine imkân tanımak lazımdır. Bu görev aslında yasama görevine sıkı sıkıya bağ­lıdır; çünkü Yargıtay, hukukun ülke içinde aynı şekilde uygulanmasını sağ­lamak suretiyle, aslında, kanun koyucunun yani TBMM’nin iradesinin bütün ülkede aynı şekilde anlaşılmasını ve uygulanmasını sağlamış olmakla gö­revlidir.

İstinafa ihtiyaç vardır diye Yargıtaya istinaf görevi vermek, onu Yar­gıtay olmaktan, içtihat makamı olmaktan çıkarıp istinaf mahkemesi yapmak demektir.[41]

Yargıtayın dosya adedi ve iş yükü bakımından içinde bulunduğu güç durumdan çıkmasını sağlayacak, bütün hukuk sistemlerinde kabul görmüş kalıcı ve rasyonel tedbirler alınmadığı takdirde, Yargıtay dairelerinin sayısı sürekli olarak artacak ve sonuçta, bırakınız ülke içinde içtihat birliğinin sağlanmasını, bizatihi Yargıtay içinde içtihat birliğinin gerçekleştirilmesini sağlamak gerekecektir.

Bugün ülkemizde, ekonomi kadar hukuk sorunu da vardır. Bu soru­nun bir bütün olarak ele alınması lazımdır. “Önce mevcudu düzeltelim, on­dan sonra bölge adliye mahkemelerini düşünürüz” şeklindeki bir yaklaşım sathi kalmaktadır. Çünkü bölge adliye mahkemeleri kurulup, kurumlar mün­hası­ran aslî görevlerini yapar hâle getirilmeden, mevcudun düzeltilmesi müm­kün değildir.

Bu açıdan bakıldığında, bölge adliye mahkemelerinin kurulmasını sağlayacak kanun çalışmaları ideolojik ya da siyasî hiçbir boyutu bulunma­yan, bütün Dünyada asırlardır uygulanan tamamen, teknik bir yöntemin hu­kuk sistemimize dahil edilmesi gayretleridir ve adliye reformunun en önemli unsurlarından birisini teşkil etmektedir.

II. Bölge adliye (istinaf) mahkemeleri hakkında ileri sürülen gö­rüşler

İstinaf mahkemelerinin gerekliliği ve yeniden kurulması konusunda değişik fikirler ileri sürülmüştür. Ülkemiz bakımından, özellikle 1924 yı­lında istinaf mahkemelerinin kaldırılmasından sonra bu mahkemelerinin yeniden kurulması veya kurulmaması gerektiği hususunda değişik fikirler ileri sürülmüştür.

A. Bölge adliye (istinaf) mahkemelerinin aleyhinde ileri sürülen görüşler

İstinaf mahkemelerinin aleyhinde olanların fikirlerini şu şekilde özet­lemek mümkündür:

1. İstinafın tarihi gelişimi incelenirse görülür ki tarihte, bilhassa orta çağdan sonra, istinaf, mahallî kaza mercilerini zayıflatmak için bir vasıta olarak kullanılmıştır. Merkezîleşme tamamlandıktan sonra istinaf, merkezi hükümetin o mahallerde temsiline hizmet etmiştir. Bu sebeple, istinaf, hu­kukî olmaktan ziyade siyasî maksatla kurulmuştur.[42]

2. İstinaf mahkemelerinin bir çok ülkede bulunması, tarihi zaruretler veya istinafın hakiki mahiyetinin henüz anlaşılmadığı devirlerde iyi bir mü­essese zannedilerek kurulmuş olmasından ileri gelmektedir. Yine aynı memleketlerde, istinafın kaldırılması veya mahiyetini tamamıyla değiştir­meye yönelen çalışmalar da vardır.[43]

3. İlk derece mahkemesi hâkimlerinin mahallî tesirler altında kalabile­cekleri şeklindeki mütalâa hukukî sayılamaz. Kural, mahkemelerin iyi hâ­kimlerden müteşekkil olmasıdır. Mahallî tesirlere kendisini kaptırmamak her derecedeki hâkimde aranan bir vasıftır. Sorun, mahkemenin derecesinden ziyade, istinaf ve Yargıtay da dahil olmak üzere buralarda görev yapan “in­san” sorunudur.

4. İlk derece mahkemelerince verilen kararlara karşı istinaf mahke­melerine yapılacak başvurular çok olacağından dolayı, istinaf mahkemeleri­nin buna ayıracakları vakit, ilk derece mahkemelerinden pek fazla olamaya­caktır. Özellikle, istinaf mahkemelerinin sayısının az olması durumunda bu sorun kendini iyice gösterecektir.

5. İlk derece mahkemelerinin üstünde istinaf mahkemelerinin bulunu­şunun ilk derece mahkemesi hâkimlerini daha titiz ve dikkatli olmaya sevk edeceği hakkındaki görüş bir dereceye kadar geçerlidir. Fakat, istinaf mah­kemelerinin denetiminden doğacak mahzurlar karşısında bu mütalâanın de­ğeri zayıflamaktadır. Hâkimi korkutan şey bir üst mahkemenin mevcut ol­ması değil, haksızlık etmek endişesidir.

6. Davanın iki defa görülmesinin teminat olduğu noktası doğrudur fa­kat, bu teminat, istinaf mahkemelerinde görev yapan hâkimlerin daha bilgili olması sebebiyledir ve davaların tamamen tekrarı halinde bahis konusudur. İlk mahkeme hâkimlerini bilgili yapmakla, birinci mesele mesnetsiz kala­caktır. Bilgili olmayan kimseyi hâkim yapıp davaların başından itibaren sürüncemede bırakılmasına müsaade etmek zaten doğru değildir. Bundan başka, istinafın bir teminat olması için davaların tamamen tekrarlanması gerekir. Halbuki, istinafı kabul eden memleketlerde davalar tamamen terk edilmediği gibi çok defa eski zabıtların okunması ile yetinilmektedir.

7. İstinafın mevcudiyetinin Yargıtayın işini azaltacağına şüphe yok­tur. Ancak, Yargıtayın iş yükünü azaltmak amacıyla istinaf mahkemeleri kurul­mamalıdır. Bunun için başka yollar da vardır. Temyiz incelemesinin, ileri sürülen sebeplere inhisar ettirilmesini sağlamak bunların başında gelir. Tat­bikatta Yargıtayın hukukî olmayan işlere de karışması ve bu yoldan kararları bozması işin sürüncemede kalmasına ve Yargıtaya gelen işlerin çoğalmasına sebep olmaktadır.

8. İstinaf mahkemelerinin kurulması esasen çok uzun sürmekte olan davaların görülmesini daha çok uzatacaktır.[44]^{, [45]}

B. Üst mahkemelerinin lehinde ileri sürülen görüşler

İstinaf mahkemelerinin lehinde olanların düşüncelerini de şu şekilde özetleyebiliriz:

1. Tarihin her devrinde, gelişmiş ülkelerde istinaf mahkemesi yerini muhafaza etmiştir ve hâlen de muhafaza etmektedir.

2. İlk derece mahkemelerinde görev yapan hâkimler ve diğer adliye görevlileri mahallî tesirler altında kalabilir. Halbuki daha çok il merkezle­rinde kurulması düşünülen istinaf mahkemeleri mahallî tesirlerden uzak karar verecektir.

3. Dava istinaf mahkemesine gelinceye kadar meseleler yavaş yavaş olgunlaşır. Bu durum, istinaf mahkemelerinin muayyen noktalar üzerinde mesaisini ve dikkatini toplayabilmesi imkânını sağlar.

4. İlk derece mahkemelerinin üstünde istinaf mahkemelerinin bulu­nuşu ilk derece mahkemesi hâkimlerini daha titiz ve dikkatli olmaya sevk eder. İstinaf mahkemelerinin murakabesi davanın eksik soruşturma ile isti­naf mahkemesinin önüne getirilmesine mâni olur, keyfi hareketleri önler.

5. İstinaf mahkemelerinde dava ikinci defa görüleceğinden, istinaf mahkemeleri adalet için de taraflar için de ikinci bir teminat teşkil eder.

6. İstinaf mahkemelerinin mevcudiyeti, Yargıtayın işini azaltır. Bu­nun tabiî bir sonucu olarak, Yargıtay, işleri lâyık olduğu şekilde incelemek sure­tiyle gerçek manada içtihat mahkemesi görevini yerine getirme imkâ­nına kavuşur.

7. İstinaf mahkemeleri, ilk derece mahkemelere nazaran daha fazla hâkimden kurulur. Bu hâkimler, ilk derece mahkemesi hâkimlerine nazaran daha olgun, tecrübeli ve bilgilidirler ve adaleti daha iyi bir şekilde tevzi ederler.

8. Halk, müdafaa için uzak yerlerden Yargıtayın bulunduğu An­kara’ya gelmek külfetinden kurtulur; halk için kendisine daha yakın olan istinaf mahkemesinde hakkını daha kolay bir şekilde müdafaa eder.[46]

III. Türkiye bakımından görüşlerin değerlendirilmesi

A. Genel olarak

İstinaf mahkemelerinin ülkemiz için de gerekli olduğu ancak, bugün için istinaf mahkemelerinin kurulmasının erken olduğu, bu mahkemelerin kurulabilmesi bakımından öncelikle aşağıdaki şartların sağlanması gerektiği belirtilmektedir:

1. İlk derece mahkemeleri bilgili, kaliteli, tecrübeli ve ehil hâkimlerle teçhiz edilmelidir.

2. İlk derece mahkemeleri bilgili, kaliteli, tecrübeli ve ehil kâtiplerle teçhiz edilmelidir.

3. Davaların uzamasına engel olunmalıdır.

4. Yargıtay kararlarının muntazaman yayımı sağlanmalıdır.

5. İlk derece mahkemelerinin hukukî gelişmelerden bilgi sahibi olması sağlanmalıdır.

6. Yargıtayın işlerini azaltmak için önlemler alınmalıdır.[47]

Sayın Kuru’nun istinaf yargılamasının olmazsa olmazı olarak belirt­tiği yukarıda belirtilen hususlar karşısında Türkiye’nin durumu nasıldır?

B. Mevzuat değişikliği çalışmaları

Kanunlaşanlar

21. yüzyıl ile birlikte ülkemizde büyük bir hukuk reformu hare­keti gö­rülmektedir. Anayasanın bir çok maddesinde 2001 ve 2002 yıllarında üç önemli değişiklik yapılmıştır. 3/10/2001 tarihli ve 4709 sayılı Kanun, 21/11/2001 tarihli ve 4720 sayılı Kanun ile 27/12/2002 tarihli ve 4777 sayılı kanunlarla Anayasada değişiklik yapılmıştır. 2004 yılında da 5/7/2004 tarihli ve 5170 sayılı Kanunla Anayasanın bazı maddeleri değiştirilmiştir.

Anayasada yapılan değişikliklere uyum sağlanması ve Avrupa Bir­liği Müktesebatının Üstlenilmesine İlişkin Türkiye Ulusal Programı çerçeve­sinde yapılması gerekli tedbirlerin yerine getirilmesi amacıyla kamuoyunda “uyum kanunları” olarak adlandırılan dokuz kanun kabul edilmiştir. Bu kanunlarla, mevzuatta yer alan yaklaşık 30 kanunda değişiklik yapılmıştır. Yapılan değişikliklerle, insan hakları ve Avrupa Birliğine uyum konusunda önemli yenilikler getirilmiştir.

Belirtmek gerekir ki, çağın gelişmelerine uygunluğun sağlanması amacıyla, bu dönemde temel kanunlar üzerinde yürütülen çalışmaların bir kısmı kanunlaşmış, bir kısmı üzerinde yürütülen çalışmalar ise halen devam etmektedir.

Bu bağlamda;[48]

■ 15/1/2004 tarihli ve 5070 sayılı Elektronik İmza Kanunu ka­bul edi­lerek yürürlüğe konulmuştur.

■ 7/1/2004 tarihli ve 5036 sayılı Kanunla, 2253 sayılı Çocuk Mahke­melerinin Kuruluşu, Görev ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanunun 1’inci maddesinde yapılan değişiklikle, Büyükşehir belediyeleri hudutları içeri­sinde kalan ilçeler ile Büyükşehir belediyesi hudutları dışında kalıp merkez nüfusu 100.000’in üzerinde bulunan ilçelerde çocuk mahkemelerinin kuru­labilmesi sağlanmıştır.

■ 12/2/2004 tarihli ve 5092 sayılı İcra ve İflâs Kanununda Deği­şiklik Yapılmasına Dair Kanunla; sosyal ve ekonomik koşullardaki değişiklikler nedeniyle, aslında ekonomik hayatlarını devam ettirmesi müm­kün olan ser­maye şirketlerinin, muaccel para borçlarını ödeyememeleri ya da mevcut ve alacaklarının borçlarını karşılayamaması nedeniyle, ekonomik varlıklarını kaybetme tehlikesi ile karşı karşıya kalmaları ve bu tehlikenin, borçlarını ol­duğu kadar alacaklarını tahsil edememe durumunda kalan ala­caklıları ve işini kaybetme tehlikesine maruz kalan işçileri de tehdit etmesi, bu tehdidin sonuçta bölgesel veya millî ekonomiyi de etkilemesi sebebiyle, İcra ve İflâs Kanununa “Uzlaşma Suretiyle Borçların Yeniden Yapılandırıl­ması” müesse­sesinin eklenmesi ve sermaye şirketlerinin alacaklılarla uzlaşa­rak borçlarının yeniden yapılandırılması ve ekonomik hayatlarına devam etmeleri sağlan­mıştır.

■ 14/4/2004 tarihli ve 5133 sayılı Aile Mahkemelerinin Kuru­luş, Gö­rev ve Yargılama Usullerine Dair Kanunda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanunla; aile mahkemelerinin görev alanının, kuruluş amacına uygun olarak yeniden belirlenmesi, Türk Medenî Kanununun 396 ilâ 494’üncü maddele­rinde düzenlenen vesayet hukukuna ilişkin konuların aile mahke­melerinin görev alanından çıkarılması sağlanmış, bu hükme uygun şekilde aile mah­kemelerinin vesayet makamı ve denetim makamı olarak görev yap­malarına imkân sağlayan 9/1/2003 tarihli ve 4787 sayılı Aile Mahkemeleri­nin Kuru­luş, Görev ve Yargılama Usullerine Dair Kanunun 7’nci maddesi­nin ikinci fıkrası yürürlükten kaldırılmıştır.

■ 17/7/2004 tarihli ve 5233 sayılı Terör ve Terörle Mücadele­den Do­ğan Zararların Karşılanması Hakkında Kanunla; terör nedeniyle veya terörle mücadele sırasında veya sonucunda zarar gören kişilerin zararlarının yargı yoluna gitmelerine gerek kalmadan, idarece en kısa süre içinde ve sulh yo­luyla karşılanması, AİHM’ye ancak bu yolla sonuç alamayanların haklı iddi­alarının varlığı hâlinde başvurmaları, verilen tazminat miktarlarının hak­sız zenginleşme aracı olarak kullanılmasının önlenmesi sağlanmıştır.

■ Türk Ceza Kanunu üzerinde yürütülen çalışmalar sonucu, 765 sayılı Türk Ceza Kanununun yerini alacak, 26.9.2004 tarihli ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu kabul edilmiştir.

■ 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun yürürlüğe konulmasına iliş­kin usul ve esasları belirlemek amacıyla, 4/11/2004 tarihli ve 5252 sayılı Türk Ceza Kanununun Yürürlük ve Uygulama Şekli Hakkında Kanun kabul edil­miştir.

■ 1412 sayılı CMUK’un yerini alacak olan 4/12/2004 tarihli ve 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu TBMM’de kabul edilmiştir.

■ 647 sayılı Cezaların İnfazı Hakkında Kanunun yerini alacak olan 13/12/2004 tarihli ve 5275 sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun TBMM’de kabul edilmiştir.

B. Adalet Bakanlığınca yürütülen çalışmalar

1. TBMM Genel Kurulu gündeminde bulunan kanun tasarısı:

Yolsuzlukla Mücadele Kanun Tasarısı.

2. TBMM komisyonlarında bulunan kanun tasarıları[49]

a. 190 sayılı Genel Kadro ve Usulü Hakkında Kanun Hükmünde Karar­namenin Eki Cetvellerin Adalet Bakanlığı, Anayasa Mahkemesi Baş­kanlığı ve Danıştay Başkanlığına Ait Bölümlerinde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Tasarısı.

b. İş Mahkemeleri Kanununda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun Tasarısı.

c. Ceza Muhakemeleri Usulü Kanununun Yürürlük ve Uygulama Şekli Hakkında Kanun Tasarısı.

d. İcra ve İflâs Kanunu ile Cezaevleriyle Mahkeme Binaları İnşası Kar­şılığı Olarak Alınacak Harçlar ve Mahkûmlara Ödettirilecek Yiyecek Bedelleri Hakkında Kanunda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun Tasarısı.

e. 190 sayılı Genel Kadro Usulü Hakkında Kanun Hükmünde Kararna­menin Eki Cetvelde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Tasarısı.

f. Ceza İnfaz Kurumları ve Tutukevleri İzleme Kurulları Kanununda De­ğişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun Tasarısı.

3. Başbakanlıkta bulunan kanun tasarıları[50]

a. Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı Kanununda Değişiklik Ya­pılmasına Dair Kanun Tasarısı.

b. Sınaî Hak Mevzuatında Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun Ta­sarısı.

c. Genel İdarî Usul Kanunu Tasarısı.

d. Adalet Teşkilâtını Güçlendirme Vakfı Kanunu Tasarısı.

e. Kişisel Verilerin Korunması Kanunu Tasarısı.

f. Uyuşmazlık Mahkemesinin Kuruluş ve İşleyişi Hakkında Kanun ile Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu Kanununun Bazı Maddelerinde Deği­şiklik Yapılması Hakkında Kanun Tasarısı.

g. Kat Mülkiyeti Kanununun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesine, Bazı Maddelerinin Yürürlükten Kaldırılmasına ve Kanuna Toplu Yapı ile İlgili Maddeler Eklenmesine Dair Kanun Tasarısı.

h. 190 sayılı Genel Kadro ve Usulü Hakkında Kanun Hükmünde Ka­rarnamenin Eki Cetvellerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Tasarısı.

ı. Noterlik Kanununda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun Tasa­rısı.

i. Ticarî Sır, Banka Sırrı ve Müşteri Sırrı Hakkında Kanunu Tasarısı.

j. İdarî Yargılama Usulü Kanununda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun Tasarısı.

k. Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu Tasarısı.

4. Görüşe gönderilen kanun tasarıları[51]

a. Taşıt Kanununa Bağlı (1) ve (2) sayılı Cetvellerde Değişiklik Yapıl­ması Hakkında Kanun Tasarısı.

b. Devlet Sırları Kanunu Tasarısı.

c. Hâkimler ve Savcılar Kanunu ile Seçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında Kanunda Değişiklik Yapılmasına ve Yüksek Hâkimlik Tazminatı Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Yürürlük­ten Kaldırılmasına Dair Kanun Tasarısı.

d. Milletlerarası Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hakkında Kanunda De­ği­şiklik Yapılmasına Dair Kanun Tasarısı.

5. Üzerinde çalışılan kanun tasarıları[52]

a. Türk Borçlar Kanunu Tasarısı.

b. Türk Ticaret Kanunu Tasarısı.

c. Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu Tasarısı.

d. Noterlik Kanununda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun Tasa­rısı.

e. Terörle Mücadele Kanunu Tasarısı.

f. Ceza İnfaz Kurumları ve Tutukevleri Genel Müdürlüğünün Teşki­lât ve Görevleri Hakkında Kanun Tasarısı.

g. Ceza İnfaz Kurumları ve Tutukevleri Personeline Ek Tazminat Ödenmesine Dair Kanun Tasarısı.

h. Adalet Personeline Ek Tazminat Ödenmesine Dair Kanun Tasarısı.

ı. Türkiye Hâkimler ve Savcılar Birliği Kanun Tasarısı.

i. Jandarma Teşkilât, Görev ve Yetkileri Kanununun Bir Maddesinin Değiştirilmesine Dair Kanun Tasarısı.

j. Çocuk adalet sistemine ilişkin kanun tasarıları.

– Şiddet Suçu Mağduru Çocuklara Yardım Hakkında Kanun Tasarısı.

– Çocuk Mahkemelerinin Kuruluş, Görev ve Yargılama Usulleri ile Çocuklar Hakkında Uygulanacak Tedbirlere Dair Kanun Tasarısı.

– Çocukları Koruma Kanunu Tasarısı.

6. Diğer çalışma konuları

a. Türkiye Cumhuriyet Başsavcılığı kurulması ile ilgili çalışmalar.

b. İnternet yoluyla işlenen suçlar hakkında kanun komisyonu ça­lış­maları.

c. Kabahatlerin suç olmaktan çıkartılması hakkında kanun komis­yonu çalışmaları.

d. Uyuşmazlıkların muhakeme dışı çözüme kavuşturulmasına ilişkin kanun komisyonu çalışmaları.

e. Çekişmesiz yargı ve alternatif uyuşmazlık çözüm yollarına iliş­kin kanun komisyonu çalışmaları.

C. Hâkimlerin nitelikleri

Ülkemizde, istinaf mahkemelerinin 1924 yılında kaldırılmasındaki en önemli sebeplerden birisi olarak, bu mahkemelerde görev yapan hâkimle­rin niteliklerinin iyi olmaması gösterilmiştir.

İstinaf mahkemelerinde görevlendirilen hâkimler, zabıt kâtipliğinden hatta mübaşirlikten gelme eski hâkimlerdi. İlk derece mahkemelerinde ise, hukuk mezunu ve yeni hukuku okumuş genç hâkimler bulunmaktaydı. İsti­naf mahkemelerinin kaldırıldığı yılların istatistiklerine bakıldığında, Yargı­tay incelemelerinde, ilk derece mahkemesi kararlarının çoğunlukla onandığı, istinaf mahkemesi kararlarının ise, bozulduğu görülmektedir[53].

Esas itibarıyla, 1923 yılı Türkiye’sinde ilköğretim okulu sayısı 4.894, öğrenci sayısı 341.941, ortaokul sayısı 72, öğrenci sayısı 5.903, lise sayısı 23 ve öğrenci sayısı 1.241 ve yükseköğretim kurumu sayısı 9 ve öğ­renci sayısı 2.914 iken, 2000 yılında ilköğretim okulu sayısı 36.072, öğren­ci sayısı 10.480.721, genel lise sayısı 2.747, öğrenci sayısı 1.487.415, meslekî ve teknik okul sayısı 3.544 ve öğrenci sayısı 875.238’dir. Ayrıca, yine 2000 yılında yükseköğretim kurumu sayısı 1.084 iken buralardaki öğ­renci sayısı da 1.508.205’dir.[54]

Görüldüğü üzere, istinaf mahkemelerinin kaldırıldığı yıllardaki eği­tim durumu ile 21. yüzyıla girerken okul ve öğrencilerin standartları sayısal ola­rak da çok farklıdır. Bu durum, tüm kamu görevlilerine yansıdığı gibi adlî hizmetlerde görevli hâkim ve savcılar ile adlî personele de yansımaktadır.

Bugün, adlî yargı ilk derece mahkemelerinde 4.578 hâkim ve 3.002 savcı olmak üzere, toplam 7.580 hâkim ve savcı görev yapmaktadır. Yargı­tay da ise, Yargıtay üyesi, Yargıtay tetkik hâkimi ve Yargıtay Cumhuriyet savcısı olmak üzere yaklaşık 835 hâkim ve Cumhuriyet savcısı görev yap­maktadır.

Askerî yargı hariç olmak üzere, adlî yargıda görev yapan hâkim ve Cumhuriyet savcısı sayısı 8.415’tir.[55]

Hâkim ve Cumhuriyet savcılarından doktora yapmış bulunanların sa­yısı 31 iken, yüksek lisans yapmış bulunanların sayısı 542’dir. Yaklaşık olarak 300 hâkim ve Cumhuriyet savcısı Kamu Personeli Dil Sınavından 70 ve yukarısı puan almış bulunmaktadır.

23/7/2003 tarihli ve 4954 sayılı Türkiye Adalet Akademisi Kanu­nuyla, hâkim, savcı, avukat ve noterler ile diğer adalet personelinin meslekî eğitimlerini gerçekleştirmek, hukuk ve adalet hayatında inceleme ve araş­tırmalar yapmak, karşılaşılan sorunları tespit etmek ve bunlara çözüm yolları üretmek, dokümantasyon ve koordinasyonu sağlamak üzere Türkiye Adalet Akademisi kurulmuştur.

“Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahke­mesi Kararlarının İç Hukukta Yeri” konusunda, adlî ve idari yargıda görev yapan tüm hâkim ve Cumhuriyet savcıları 2004 yılı içinde yabancı uzman ve akademisyenlerin de katılımıyla eğitimden geçirilmiştir.

Bunun yanında, hâkim ve Cumhuriyet savcıları “Çocuk Ceza Ada­leti”, “İnsan Ticareti ile Mücadele”, “İletişim Eğitimi” ve “Mülteci Hukuku” gibi konularda eğitim çalışmalarına ve değişik seminer ve meslek içi eğitim programlarına katılmışlardır.[56] Yine eğitim konusunda halen değişik projeler yürütülmektedir.[57]

D. Adliye personeli

28/5/2003 tarihli ve 4863 sayılı Hâkimler ve Savcılar Kanununda De­ğişiklik Yapılmasına Dair Kanunla, yardımcı adalet personelinin seçi­minde kalitenin sağlanması, hizmet ihtiyaçlarına uygun isabetli personelin seçimi amacıyla, bunların sınav ve atama usulünde değişiklikler yapılmıştır.

E. Mahkeme teşkilâtı

İstinaf mahkemelerinin 1924 yılında kaldırılmasındaki önemli sebep­lerden bir diğeri ise, müstakil istinaf mahkemelerinin iki üç yer hariç kurul­mamış bulunmasıdır.[58] Ağır ceza mahkemelerinde işlerin tamamı “tutuklu olarak” görülmekte olduğundan, bu mahkemelerdeki görülen davalara önce­lik tanınmakta ve istinaf mahkemelerinde görülen davalar ihmal edilmek­teydi.

5235 sayılı Kanunda ve usul kanunlarında öngörülen istinaf kanun yolu yargılamasının iyi bir şekilde yürütülebilmesi bakımından, Kanunun 25’inci maddesinde ölçütleri verilen şekilde uygun yerlere ve uygun sayıda bölge adliye mahkemelerinin kurulmuş olması gereklidir.

Öngörülen sistem, tam bir istinaf mahkemesi sistemi olmaktan zi­yade, “genişletilmiş temyiz sistemi” olmakla birlikte, öngörülen duruşmala­rın “doğrudan doğruyalık ilkesine” uygun şekilde yürütülmesi, tarafların, ta­nıkların dinlenilmesi ve icra edilmesi gerekli keşfin doğrudan yürütülebil­mesi bakımından bölge adliye mahkemelerinin 25’den aşağı olmayacak şe­kilde ve bölgelerin coğrafi durumları ve iş yoğunluğu göz önünde tutularak belirlenecek yerlerde kurulmalıdır.

Bu kapsamda olmak üzere, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun 9/6/2004 tarihli ve 278 sayılı Kararı ile 136 ilçedeki Cumhuriyet başsavcı­lıkları ile mahkemelerin kaldırılmasına ve adlî teşkilâtlarının kapatılmasına karar verilmiş, aynı Kararda üç yerdeki ağır ceza mahkemesinin kaldırılma­sına da karar verilmiştir.[59] Konuyla ilgili olarak Adalet Bakanlığına yönelti­len yazılı bir soru önergesine verilen cevapta bu Kararın gerekçesi;

“1. Adlî yargı ilk derece mahkemeleri sulh hukuk, sulh ceza, asliye hukuk, asliye ceza ve özel kanun hükümleri gereği kurulması gerekli olan mahkemelerden oluşmaktadır. Bu mahkemelerde en az iki veya üç hâkim ile iki Cumhuriyet savcısı görev yapmakta, ayrıca en az bir yazı işleri müdürü, bir icra müdürü, üç zabıt kâtibi, bir mübaşir ve bir hizmetli de adlî personel olarak çalışmaktadır.

Günümüzde gelişen teknoloji ve ulaşım imkânlarıyla yerleşim birim­leri arasındaki mesafeler oldukça kısalmış, iletişimin gelişmesiyle de insan­lar bulundukları yerlerden resmî ve özel bir çok işlemlerini kolaylıkla yapar hale gelmişlerdir. Bu yöndeki gelişmeler göz önünde bulundurulduğunda ve yargı faaliyetleri için yapılacak teknolojik alt yapı çalışmaları, bilgisayarlı çalışma ortamı, yargıdan beklenen işlev, adliyelerin durumu ve sorunları dikkate alındığında, her ilçede bir adliye bulunmasının yargı hizmetinin süratle yerine getirilmesinden ziyade aksine bir takım imkansızlıklarla kar­şılaşılmasına neden olduğu ve bunun sonucu olarak da adliye ve mahkeme­lerin sayısında yeniden bir düzenleme yapılmasının zorunlu olduğu tespit edilmiştir.

Yapılan araştırma ve tespitler sonucu, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun 09.06.2004 tarih ve 278 nolu kararı ile kapatılan 136 ilçe adli­yesinin bulunduğu ilçelerin 50’sinin toplam nüfusunun 9.000 ve altında, 62’sinin 10.000 ilâ 19.000 arasında, 20’sinin 20.000 ilâ 29.000 arasında, 4’ünün 30.000 ve üzerinde nüfusa sahip olduğu; çoğunda devlet hastanesi ve uzman doktorun bulunmadığı; 74 ilçede emniyet teşkilâtının faaliyete geçirilmediği; hiçbirinde cezaevinin bulunmadığı; bir kısım ilçelerde banka şubesi bulunmadığından adlî hizmetlerin görülmesi için zorunluluk gerekti­ren mahkemeler kasa hesapları ve harç tahsil işlemlerinin ikmalinde, bilir­kişi ücretlerinin ödenmesinde, personel maaşlarının ödenmesinde sorunlar yaşandığı; söz konusu ilçelerden sadece 5’inde müstakil adliye binasının olduğu, 79 ilçede apartman, işhanı ve benzeri amaçlarla inşa edilmiş kiralık binalarda, 14 ilçede belediye başkanlığına ait binalarda, diğer bir kısım adliyelerde ise hükümet konaklarında veya idarî organlarca tahsis edilen bölümlerde yargı hizmetlerinin yürütülmeye çalışıldığı; adalet hizmetinin görüldüğü bu yerlerde yeterli duruşma salonları bulunmadığından hakimle­rin makam odalarında duruşma yapmak zorunda kaldıkları, bu durumun ise Anayasamızın 141’inci maddesinde yer alan “duruşmaların aleniliği” ilke­sinin uygulanabilirliğini önemli ölçüde zaafiyete uğrattığı; 131 ilçede loj­man bulunmadığı ve mevcut lojmanların ise yetersiz olup esaslı onarım ge­rektir­diğinden, ataması yapılan hâkim, Cumhuriyet savcısı ve personelin yerine getirdikleri görevle bağdaşmayacak nitelikte güçlüklerle karşılaştık­ları ve bu durumun ekonomik ve sosyal yönden olduğu kadar psikolojik yön­den de yaşamlarını olumsuz yönde etkilediği; son dört yılın adlî istatistikleri ve gelen dava dosyası sayıları incelendiğinde, bir kısım adliyelerdeki iş yükü­nün çok artarak bir hâkimin bir yıl içinde bakabileceği davanın çok üzerinde bir sayıya ulaştığı, buna karşılık bir kısım adliyelerde ise mahke­melere ge­len dava dosyası sayısının hâkim ve Cumhuriyet savcılarının ter­filerinde esas alınan sayısal kriterlerin de çok altında kaldığı; öyle ki, büyük merkez­lerde bir hâkim yılda 5.000 ilâ 10.000 dava dosyasında yargılama yapmak zorunda kalırken, küçük yerleşim yerleri adliyelerinde ise bu sayının 50 ilâ 100 dava dosyasında kaldığı, bu durumun sayı ve iş yükü açısından hâkim, Cumhuriyet savcısı ve personel dağılımında dengesiz bir oluşuma sebebiyet verdiği; iş yükünün çok olduğu merkezlerde adlî personelin aşırı iş yükü altında adeta ezilirken, iş hacmi çok az olan ve sosyal yönden yetersiz kalan ilçelerde görev yapan hâkim, Cumhuriyet savcısı ve personelin ise hukukî ve sosyal yönden kendilerini geliştirmelerinde mağduriyet yaşamala­rına, bak­tıkları dava sayısının azlığı nedeniyle de terfi sorunları yaşamala­rına ve nitelikli terfi edememeleri nedeniyle mağdur olmalarına neden ol­duğu; tüm bunların sonucu olarak da devletin vazgeçilmez unsuru olan yargı organları hakkında, verilen hizmet yönünden olumsuz düşüncelerin doğmasına ve yerleşmesine yol açtığı anlaşılmıştır.

Adlî hizmetlerin daha etkin, hızlı ve sağlıklı bir biçimde yerine geti­rilmesini, kısıtlı bütçe kaynaklarının daha verimli kullanımını, hâkim ve Cumhuriyet savcılarının mesleğe intibakları ve terfileri ile sosyal yaşantıla­rındaki zorlukların ortadan kaldırılmasını ve hâkim–Cumhuriyet savcısı ve personel istihdamında tasarrufun sağlanmasını temin amacıyla; dava dos­yası sayısı asliye mahkemelerinde yıllık 200, sulh mahkemelerinde yıllık 250’nin altında olan ve tüm mahkemeler için de yıllık 1000 ve altında olan adliye teşkilâtlarının, ayrıca bunun yanında dava dosyası sayısı bu rakam­lardan fazla olmakla birlikte coğrafî açıdan birbirine çok yakın ve ulaşımı kolay olan adliye teşkilâtlarının kapatılarak, en yakın adlîye teşkilâtının yargı çevresine dahil edilmesi; bu adliyelerde görevli hâkimler, Cumhuriyet savcıları ve adlî personelin de iş yükü yoğun olan adliyelerde görevlendiril­mesi suretiyle yargıdaki aksaklık ve tıkanıklığın bir ölçüde aşılması hedef­lenmiştir. İlçelerin coğrafi ve ulaşım durumları, aralarındaki mesafe ile güvenlik durumları özellikle göz önünde bulundurulmuş, birleştirilmesi dü­şünülen adliyeler arasındaki uzaklığın azamî 30 km. olmasına dikkat edilmiş olup, çok az sayıdaki ilçede bu mesafe 50 km’ye çıkmıştır.

Yapılan bu araştırma, inceleme ve tespitler sonucu, 2461 sayılı Hâ­kimler ve Savcılar Yüksek Kurulu Kanununda düzenlenen yetki çerçeve­sinde, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun 09.06.2004 tarih ve 278 nolu kararı ile, 136 ilçe adliyesi ile 3 ağır ceza mahkemesinin kapatıl­masına ka­rar verilmiştir. Adliyelerin ve mahkemelerin birleştirilmesi ile buralarda görev yapan yaklaşık 515 hâkim ve Cumhuriyet savcısı ile 750 personel işi çok olan diğer adliyelerde görevlendirilerek yargının daha etkin ve süratli olması sağlanmış, ayrıca 136 ilçe adliyesinin kapatılması sonucu, 8.380.562.500.000 TL personel giderleri çıkarıldığında 93.119.437.500.000 TL kira ve bina genel giderleri ile temizlik ve onarım gibi masraflardan da tasarruf edilmiştir.”[60]

Şeklinde açıklanmıştır.

F. Yargının donanımı

1. Genel olarak

Bilgisayar teknolojisinde 20. yüzyılın sonlarına doğru hızlanan baş döndürücü gelişme ile birlikte bilgiye doğrudan doğruya, güvenli ve hızlı bir biçimde ulaşma ihtiyacı bilgi teknolojilerinin önemini ortaya koymuştur. Bu gelişmeye paralel olarak bürokrasi anlayışı değişmiş, elektronik devlet (e–devlet) politikası tüm dünya devletlerinin hedefi olmuştur. Kamu hizmeti, yer ve zaman sınırı olmaksızın vatandaşın ayağına kadar götürülebilmekte­dir. Bilgiye hızlı ve kolay erişme nedeniyle vatandaşın denetim olanağı artı­rılmış ve saydam devlet anlayışı ortaya çıkmıştır.

Diğer taraftan dünyaya paralel olarak ülkemizde de İnternet kullanı­mında önemli ölçüde artış olduğu gözlenmektedir. Bankalar gibi yoğun iş hacmine sahip kuruluşlar, işlemlerini İnternet aracılığı ile gerçekleştirmeyi tercih ederek önemli tasarruf sağlamakta ve geniş kitleler ile evlerinden bağlantı kurabilmektedirler. İnterneti kullanma oranındaki artış kamuda da söz konusudur. Kamu kurum ve kuruluşları, henüz altyapı çalışması ta­mamlanmamış olmakla birlikte taşra birimlerine İnternet aracılığı ile ulaş­tıkları gibi, bu sayede geniş halk kitlelerine de hizmet verebilmektedirler. Ayrıca bugün hemen hemen bütün kamu kurumlarının İnternette WEB say­fası bulunduğundan mensuplarına ve vatandaşlara kolay, ucuz ve hızlı bilgi ve hizmet sunabilmektedirler.

2. Yürütülen çalışmalar ve “e–adalet” sistemi

Anayasanın 141’inci maddesinin son fıkrasında “Davaların en az gi­derle ve mümkün olan süratle sonuçlandırılması, yargının görevidir.” hük­müne yer verilmiştir. Ancak günümüzde merkez ve taşra teşkilâtımızda ça­lışmaların yoğun emek harcanarak yapıldığı, çok sayıda belge ve kayıt kul­lanıldığı görülmektedir. Bu ise, zaman ve emek kaybına neden olmakta, işlemleri daha masraflı hale getirmekte ve hata riskini arttırmaktadır.

“E–devlet” sisteminin bir parçası olacak olan “e–adalet” sisteminin ku­rulması için, yüksek yargı organları ve yargı için bilgi temininde vazge­çilmez özellikte bulunan kurumlar da sisteme dahil edilerek, bilgisayar ağı kurma, bu suretle bilgi alışverişinin elektronik ortama taşınması, insanlara İnternet üzerinden hizmet sağlanması gibi hedeflerle Ulusal Yargı Ağı Pro­jesinin gerçekleştirilmesi çalışmaları başlatılmıştır.

“Adalet Bakanlığı, bir yandan yargı hizmetlerinin yerine getirilmesi için gerekli teşkilatlanmayı gerçekleştirmek, bu arada adalet binaları ile ceza infaz ve tutukevleri kurumları binalarının çağdaş anlayış ve teknolojiye uygun inşa ve teçhiz edilmesini sağlamak, bunların işleyişi ve denetimleri ile ilgili tedbirleri almak, öbür yandan yargılamanın adil ve süratli bir şekilde yerine getirilmesi için dünyada ve ülkemizde meydana gelen gelişmelere uygun mevzuat düzenlemeleri ve değişikliklerinin yapılmasını sağlamakla görevlidir. Türkiye Cumhuriyeti’nin değiştirilemeyecek temel niteliklerinden biri olan hukuk devleti ilkesinin tam olarak gerçekleştirilmesi, bu görevlerin zamanında ve etkin bir şekilde yerine getirilmesine bağlıdır.

Yargılama görevini yerine getiren mahkemelerimizin çağdaş demok­rasilerde olduğu gibi adil, süratli ve etkin bir şekilde karar verebilmeleri için mevzuat alanında reform niteliğinde yapılan değişiklikler ve yenilikler tek başına yeterli değildir. Vatandaşlarımızın hak arama hürriyetleri ile adil yargılanma haklarının en üst düzeyde ve kaliteli bir şekilde gerçekleştiril­mesi için mahkemelerimizin, günümüz teknolojisinin sunmuş olduğu imkan­lardan eksiksiz olarak yararlanmaları gerekmektedir. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Plânında hedef olarak belirlenen hukuk devleti ilkesinin bütün kurallarıyla hayata geçirilmesi yolunda, mevzuat alanında gerçekleştirilen çalışmaların yanı sıra yargı hizmetlerinin mimari açıdan uygun binalarda yerine getirilmesi ve bu binaların makine ve teçhizat ile diğer donanım mal­zemeleri açısından da iyileştirilmesi zorunlu bulunmaktadır. Bu amaçla Ba­kanlığımda her alanda yoğun çalışmalar yürütülmektedir.

Cumhuriyet başsavcılıkları ve mahkemelerin; kendi aralarında, ceza­evleri, adli tıp birimleri ve yüksek mahkemelerle online bağlantısı sağlamak; aynı zamanda kamu kurum ve kuruluşlarındaki benzer bilişim sistemleri ile entegrasyonu gerçekleştirmek amacıyla başlatılan Ulusal Yargı Ağı Pro­jesinde önemli aşamalar kaydedilmiş bulunmaktadır.

Projenin, Bakanlık birimleri otomasyonu tamamlanmış, adli ve idari yargı birimlerinin otomasyonu ise gerçek verilerle 30 pilot ve test birimi­mizde 3.500 kullanıcımız tarafından fiilen kullanılmaya başlanmıştır. Bu yazılım 2005 yılı içerisinde Türkiye geneline yaygınlaştırılacaktır.

Projenin hayata geçmesi ile her türlü bilgi ve belge akışı sistem üze­rinden gerçekleştirilecek, “Bilgi Bankası” sayesinde mevzuat, içtihat, ge­nelge, emsal yazı ve benzeri tüm bilgilere duruşma sırasında dahi anında erişilebilecek, “Karar Destek Sistemi” ile yargılama sırasında usul hataları en aza indirilecek, hukuki konularda yargı teşkilâtı içinde sanal tartışma ortamları oluşturularak, bilgi paylaşımı sağlanacak, kamu kurum ve kuru­luşları bilgi sistemleri ile entegrasyon sağlanarak, bilgi ve belgeler güvenli bir şekilde elektronik veri alış–verişi online sistemler üzerinden gerçekleşti­rilecek, avukatlar bürolarından harç yatırarak dava açabilecek, dosyalarını inceleyebilecek ve elektronik dilekçe göndererek duruşma günlerini internet üzerinden takip edebileceklerdir.

UYAP ile birlikte Cumhuriyet başsavcılığı, mahkeme ve infaz işlem­leri, bilgisayar aracılığıyla yapılacak, hâkimler bir konuda karar verirken geliştirilen Karar Destek Sistemini ve kurulan Bilgi Bankasını kullanacak, böylece basit usul hatalarının önüne geçilebilecektir. Ayrıca benzer dava­larda, benzer kararlar alınması sağlanarak, uygulamada birlik için zemin oluşturulacak, pilot bölge olarak seçilen bazı adliyelerde uygulanmasına başlanan Proje çerçevesinde, dava mahkemeye intikal ettikten sonra kâtip tarafından suç türü belirtilerek sisteme kaydedilecek, sistem suç türüne göre önceden formatlanmış tensip zabtını oluşturarak hâkime sunacak, hâkim işlemi onayladıktan sonra ilgili müzekkereler program tarafından otomatik olarak üretilerek elektronik ortamda ilgili yerlere gönderilecektir.

Sistem, mahkumiyet kararı verilirken suça ilişkin kanun metnini hâki­min önüne getirerek, cezada indirim, artırım, tecil ve paraya çevirme gibi bütün ihtimalleri gösteren bir ekran ile gerekli bilgileri sunacaktır. Sistem, yargılama işlemlerinin ardından hâkim tarafından tercih edilen seçeneğe göre kararı oluşturacak, böylece, hâkimin karar verebilmesi için gerekli her türlü hukuksal destek ve bilgi sağlayan yazılım vasıtasıyla, usul hataları asgariye indirilerek, Yargıtayın usul yönünden yaptığı bozmalar önemli öl­çüde azalacak ve bir yandan yargı süratlenirken, diğer yandan yargı eko­nomisi de sağlanmış olacaktır.

Adli ve idari yargıda faaliyetini sürdüren mahkemelerin online bağ­lantı kurarak, birbirleriyle ya da yüksek mahkemelerle ve diğer kamu ku­rumlarıyla (Merkezi Nüfus İdaresi Sistemi, Polis Bilgi Sistemi gibi), bilgisa­yar ağı üzerinde anında haberleşebilecek, örneğin bir belgenin nüfus idare­sinden ya da tapu sicil dairesinden getirtilmesi için artık haftalarca ya da aylarca beklemek gerekmeyecektir. Bu yüzden duruşmalar uzamayacak, kararlarda kısa sürede verilerek, adalet en kısa sürede tecelli edecektir.

UYAP’ın en önemli özelliklerinden biri de; sisteme avukatlarında gi­rebilecek olmasıdır. Avukatlar, kendilerine verilen özel şifreler sayesinde sisteme ofislerindeki bilgisayardan bağlanabilecek, daha önce belirttiğim gibi dava dilekçelerini doğrudan doğruya bu bilgisayar sisteminden gönde­rebileceklerdir. Avukatlara ve vatandaşlara da kolaylık getirecek sistemin hayata geçirilmesinin ardından mahkemelerdeki davaların hangi aşamada olduğu hakkında bilgi edinmek ya da duruşma tarihini öğrenmek için adli­yelere gitmeye gerek kalmayacaktır.

İnternetin yaygınlaşması ile birlikte elektronik imza, elektronik söz­leşme, kişisel verilerin korunması ve benzeri konuların gündeme geldiği malumlarınızdır. Yürütmekte olduğumuz e–adalet kapsamında UYAP’ın sa­yısal imza ve şifreleme alt yapısı çalışmaları tamamlanmış olup, istenirse 5070 sayılı Elektronik İmza Kanunu çerçevesinde merkezi yapıya dönüştü­rülebilecek kabiliyettedir.

Adalet Bakanlığı tarafından hazırlanan Ulusal Yargı Ağı Projesi kap­samında adli yargı birimlerinde görev yapan ve hâkim ve Cumhuriyet sav­cılarına 8.200 adet dizüstü bilgisayar, yargı birimlerinde kullanılmak üzere 17.350 adet masaüstü bilgisayar, 7.100 adet lazer yazıcı, 5.000 adet kesinti­siz güç kaynağı, 1.500 laptop yazıcısı, 378 adet renkli yazıcı ve 435 adet tarayıcı dağıtılarak, ağ üzerinde çalışır hale getirilmiş ve donanım alt yapısı % 90 oranında tamamlanmıştır.

Tüm adli yargı birimlerinin yerel alan ağı bilgisayar bağlantıları 2004 yılı sonuna kadar % 90 oranında tamamlanmış olacaktır.

Halen Ulusal Yargı Ağı Projesi’nin bir parçası olan ve adli yargı bi­rimlerinin merkeze bağlantısını sağlayacak Geniş Alan Bilgisayar Ağı üze­rinde 30 pilot ve test birimimizde 3.500 kullanıcımız çalışmakta olup, bu sayılar Bakanlığımız birim ve çalışanları bakımından % 10’luk bir orana tekabül etmektedir. Geniş Alan Bilgisayar Ağı’nın tüm Türkiye’ye yaygın­laştırma çalışmalarımız ihale aşamasına gelmiş olup, bu ihalenin 2005 yılı ortalarında tamamlanması planlanmıştır.

Bakanlığımızda eğitim seferberliği başlatılmış olup, bu kapsamda Türkiye çapında temel bilgisayar bilgisine büyük oranda sahip olmadığı tespit edilen hâkim ve Cumhuriyet savcıları dahil 13.000 personelin 2004 yılı içinde bilgisayarlarını etkin kullanmalarını sağlamak, bilgisayar bilgile­rini geliştirmek amacıyla kurum kaynaklarını kullanarak, profesyonel eğitim kurumlarından eğitim almaları sağlanmıştır.

Temel bilgisayar eğitimi ile paralel olarak 30 pilot ve test biriminde 3.500 kullanıcımızın UYAP programlarını kullanma eğitimi tamamlanmıştır. 2005 yılı hedefimiz ise 35.000 personelimize UYAP programlarını kullanma eğitimini vermektir.

Ancak, öngörülen maliyeti 90 milyon dolara ulaşan ve yürütülmesi bir Devlet politikası olan UYAP’ın, deneyimli ve kaliteli bilgi işlem personelinin teminindeki zorluk ve var olanlarında uzun süreli olarak istihdam edileme­mesinden kaynaklanacak bir zafiyetten dolayı zarar görmemesi için gerekli yasal düzenlemenin bir an önce yapılması gerekmektedir. Zamanında alın­mayan önlemlerin, giderilme olanağı bulunmayan aksamaları gündeme geti­rebileceği, bu husustaki gecikmelerin ileride bilgi işlem sistemlerinde daha büyük harcamalara veya hizmetin tamamen durmasına neden olabileceği gözden uzak tutulmamalı ve bu hususta bütçeye yeterli ödenek konulmalıdır.

UYAP’ın Türkiye genelinde tam olarak faaliyete geçirilmesi halinde adalet hizmetlerinde hizmet kalitesinin yükseltilmesi, davaların en kısa sü­rede karara bağlanarak tamamlanması ile adalet hizmetlerindeki gecikme giderilerek, vatandaşlarımızın yakınmaları önlenmiş olacaktır.[61]”

G. Yargıtay

Yargıtaya 1993 ilâ 2002 yıllarında gelen ve çıkan dosya sayıları aşa­ğıdaki şekildedir:[62]

Yargıtay ceza dairelerinin son on yıllık çalışma trendi incelendiğinde; 1993 ilâ 2002 yılları arasında gelen iş hacminde (geçen yıldan devir ve yıl içinde gelen toplam dosya sayısında) % 109,2’lik bir artışın olduğu görül­mektedir.

Aynı incelemeyi Yargıtay hukuk daireleri bakımından yaptığımızda, gelen iş hacminde % 13,8 oranında bir azalışın olduğu görülmektedir.

Yargıtay ceza daireleri bakımından gelen iş ve çıkan iş durumu bakı­mından son on yıl verileri incelendiğinde, gelen iş sayısında ve karara bağ­lanan iş sayısında belirgin bir artış olmadığı, ancak özellikle 2000 yılından itibaren devir eden iş sayısında her sene bir önceki seneye göre yaklaşık % 50 oranında artış kaydedildiği görülmektedir.

H. Davaların uzaması sorunu

İstinaf kanun yolu ile ilgili kanun ve kanun tasarılarında genişletil­miş temyiz sisteminin kabul edilmiş olmasına rağmen, öngörülen yargılama hu­kuku kurallarının, bölge adliye mahkemelerinin yargılama sürecini netice itibarıyla uzatacağı bir gerçektir.

Ancak bu, bir tercihin sonucudur. Daha kısa sürede yargılama mı, yoksa maddî gerçeğe daha yakın bir yargılama mı?

AİHS’nin 6’ncı maddesi “makûl süre”de yargılamadan söz etmekte­dir. Ancak, Sözleşme aynı zamanda yargılamanın sonucu itibarıyla tarafları tatmin etmesinin, maddî gerçeğin öncelikli olduğunu da belirtmektedir.

2002 yılında Yargıtay ceza dairelerinde karara bağlanan işlerin % 48,4’ü onama, % 37,7’si bozma, % 2,3’ü düşme, % 3,8’i ret ve % 7,9’u ise diğer kararlarla neticelendirilmiştir.[63] Yargıtay hukuk dairelerinin 2002 yılı içinde verdikleri kararların % 48,7’si onama iken, % 23,6’sı bozmadır.

Görüldüğü üzere, özellikle Yargıtay ceza dairelerinin bozma kararla­rındaki oran ile onama kararları arasındaki oran, birbirinden çok da farklı değildir. Yargıtay ceza daireleri bakımından sistemin, karara bağlanan işler bakımından % 50 oranında çalıştığı açıktır.

Bu oranlar dahi, istinaf yargılamasının gerekliliğini ortaya koymakta­dır.

Hâkimlere düşen iş sayısında da belli standartların sağlanması gerek­mektedir.

1993 yılında bir hâkime düşen dava sayısı 616 iken 2002 yılında bu sayı % 43,6’lık bir artışla 885 olmuştur. 1993 yılında hâkim sayısı 5.709 iken, 1997 yılında 6.408 olmuş, 2002 yılında ise bu sayı 6.084 olmuştur.[64]

Ayrıca, mahkemelere açılan toplam dava sayısının nüfusa oranı, 1993 yılında % 3,9 iken 2002 yılında bu oran % 4,9 olmuştur.[65] Burada da olumsuz bir gelişme görülmektedir.

Belirtmek gerekir ki, 1086 sayılı HUMK’da değişiklik yapan 5236 sa­yılı Kanunda ve 1412 sayılı Kanunun yerini alacak olan 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanununda yargılama sürecini kısa tutacak önlemler alınmıştır. Öncelikle, ön inceleme sistemi kabul edilmiştir. Buna göre, bölge adliye mahkemeleri ön inceleme sonucu tespit ettiği ve kanunda belirlenmiş du­rumların mevcudiyeti halinde, duruşma açmaksızın dava hakkında karar verebilecektir. Ayrıca, bölge adliye mahkemeleri tarafından verilen kararlara karşı temyiz yolu sınırlı tutulmuştur.

I. Adlî Tıp Kurumu

19/2/2003 tarihli ve 4810 sayılı Adlî Tıp Kurumu Kanununda Değişik­lik Yapılması Hakkında Kanunla, dünyadaki bilimsel gelişmelere paralel olarak ıslahı ve yeniden yapılandırılması suretiyle adalete daha iyi hizmet sunabilmesi için Adlî Tıp Kurumunda gerekli değişiklikler yapılmış­tır.

Sonuç

Yargıtaya gelen iş sayısı ve bu sayının sürekli artışı, daire sayıları­nın arttırılmasına rağmen soruna çözüm bulunamaması, Yargıtay ceza ve hukuk daireleri tarafından verilen kararların türleri ve özellikle 1920’li yılla­rın Türkiye’si ile 21. yüzyıl Türkiye’sinin her açıdan taşıdığı farklı ko­şullar, gelişmeler ve özellikle insan kaynakları, Türk toplumunun yargılama huku­kunda önceliği “maddî gerçek”ten yana kullanması gerekliliğini ortaya koymaktadır.

Özellikle, AİHM’nin Türkiye hakkında yapılan başvurular sebebiyle vermiş bulunduğu kararların sayısal türleri ve bundan da önemlisi insanlarda adalet duygusuna karşı ortaya çıkan olumsuz değerlendirmeler karşısında bu tercih bir zorunluluk hâline gelmiştir.

İstinaf yargılamasını gerçekleştirecek bölge adliye mahkemelerinin kuruluşuna ilişkin yukarıda belirtilen 5235, 5236 ve 5271 sayılı kanunlar ile kanun tasarıları Yargıtayı, derece mahkemeleri durumundan ve asıl görevi­nin dışında davalarla uğraşan bir mahkeme olmaktan kurtararak ve bu mah­kemeye daha az iş intikâlini sağlayarak, işlerin lâyık olduğu şekilde tetkik edilmek suretiyle, içtihat mahkemesi görevini yerine getiren bir kuruluş ha­line dönüştürecektir.

Bu surette Yargıtaydan isabetli kararlar almak, müdafaa için uzak yer­lerden gelmek külfetinden kurtulmak, bugüne kadar Yargıtaya gelmenin veya vekil göndermenin icap ettirdiği masraf karşılığına sahip bulunmayan­lar için de daha yakın ve daha masrafsız olan bölge adliye mahkemelerinde, haklarını müdafaa etmek, ayrıca memleketin her tarafına dağılan bölge ad­liye mahkemeleri vasıtasıyla da Yargıtayın bütün ilk derece ve bölge adliye mahkemeleri üzerinde içtihat birliğini temin etmesi suretiyle, Yargıtay tara­fından yargısal denetimin etkili ve kâmil bir şekilde yapılması imkânını sunmaktadır.

K A Y N A K Ç A

Adalet Bakanı Sayın Cemil Çiçek’in Türkiye Büyük Millet Meclisi Plân ve Bütçe Komisyonu’nda 2005 Yılı Adalet Bakanlığı Bütçesi Sunuş Konuş­ması, 29 Kasım 2004.

Adlî Yargı İlk Derece Mahkemeleri ile Bölge Adliye Mahkemelerinin Ku­ruluş, Gö­rev ve Yetkileri Hakkında Kanun Tasarısı.

Alikâşifoğlu, Kemalettin, “İkinci Bir Üst Mahkemenin Kuruluşuna Dair İn­ce­leme”, AD, 1975.

Arslan, Ramazan, Tanrıver, Süha, “Yargı Örgütü Hukuku”, İkinci Baskı, Yetkin Yayınları, Ankara 2001.

Bilecen, Necmettin, “Ceza Davalarında Usul ve Tatbikat”, Ankara 1987.

Bilge, Necip, “Üst Mahkemeler”, Ord. Prof. Dr. Sabri Şakir Ansay’ın Hatıra­sına Armağan, AÜHF Yayınları, No:194, Ankara 1964.

Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu Tasarısı.

Ceza Muhakemeleri Usulü Kanununun Yürürlük ve Uygulama Şekli Hak­kında Ka­nun Tasarısı.

Ceza ve Tedbirlerin İnfazı Hakkında Kanun Tasarısı.

Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, 2000 yılı Adalet İstatistikleri.

Dönmezer, Sulhi, Yenisey, Feridun, “Karşılaştırmalı Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu ve 1999 Tasarısı”, Gerekçeler, İstanbul 1999, s. 713.

Erem, Faruk, “Üst Mahkemeler Kanun Tasarısı”, ABD, Eylül–1994.

Erem, Faruk, “İstinaf Mahkemeleri”, AÜHFD, 1950, No: 1–2.

Gözübüyük, Abdullah Pulat, “Üst Mahkemeler”, YD, 1976, s. 4.

Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanununda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun Ta­sarısı.

İcra ve İflâs Kanunu ile Cezaevleriyle Mahkeme Binaları İnşası Karşılığı Olarak Alınacak Harçlar ve Mahkûmlara Ödettirilecek Yiyecek Bedelleri Hakkında Kanunda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun Tasarısı.

İş Mahkemeleri Kanununda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun Tasarısı.

Kantar, Baha, “Ceza Muhakemeleri Usulü”, Ankara 1957.

Kıyak, Fahrettin, “Türkiye’de Üst Mahkemeler Kurulmalı mı?”, YD, Ocak 1977.

Kunter, Nurullah, “Ceza Muhakemeleri Usulü Hukuku”.

Kunter, Nurullah, Yenisey, Feridun, “Muhakeme Hukuku Dalı Olarak Ceza Mu­hakemesi Hukuku”, Onikinci Baskı, Beta Yayınevi, İstanbul 2002.

Kuru, Baki, “İstinaf Mahkemeleri Kurulurken”, AD, Mayıs 1963.

Öktem, İmran, “Üst Mahkeme–İstinaf”, Ord. Prof. Dr. Sabri Şakir Ansay’ın Hatı­rasına Armağan, AÜHF Yayınları, No:194, Ankara 1964.

Selçuk, Sami, “Konumu Açısından Yargıtay ve Üst ‘İstinaf’ Mahkemeleri Sorunu”, YD, C. 2, Ekim 1976. S. 4.

Selçuk, Sami, “Üst Mahkemeler Tezelden Kurulmalı”, ABD, 1992 Yılı, S. 1.

Şensoy, Naci, “İstinaf”, İÜHFM, C: XII, S. 1.

Tosun, Öztekin, Türk Suç Mahkemesi Hukuku Dersleri, C. I, Genel Kısım, 2. Bası, İstanbul 1976.

Türk Ceza Kanunu Tasarısı.

Türk Ceza Kanununun Yürürlük ve Uygulama Şekli Hakkında Kanun Tasa­rısı.

Yenisey, Feridun, “Ceza Muhakemesi Hukukunda İstinaf ve Tekrar Kabulü So­runu”, İstanbul Üniversitesi Yayınlarından No: 2477, Hukuk Fakültesi No: 559.

Zeyneloğlu, Ahmet, “Üst Mahkemelerin Kurulması Ülkemiz İçin Yararlı Değildir”, YD, C: I, S. 3.

---

[1] 26.9.2004 tarihli ve 5235 sayılı “Adli Yargı İlk Derece Mahkemeleri ile Bölge Adliye Mahkemelerinin Kuruluş, Görev ve Yetkileri Hakkında Kanun”da bu mahke­meler “bölge adliye mahkemeleri” olarak isimlendirilmiştir.

[2] Adalet Bakanlığı Kanunlar Genel Müdür Yardımcısı.

[3] Adalet Bakanlığı Kanunlar Genel Müdürlüğü Daire Başkanı.

[4] Adalet Bakanlığı Kanunlar Genel Müdürlüğü Daire Başkanı.

[5]Arslan, Ramazan, Tanrıver, Süha; “Yargı Örgütü Hukuku”, İkinci Baskı, An­kara 2001, s. 33.

[6] “Adlî yargı, idarî yargı ve askerî yargı” şeklinde üçlü ayırımı kabul edenlerde vardır. Bilecen, Necmettin, “Ceza Davalarında Usul ve Tatbikat”, Ankara 1987, s. 8.

[7] Geniş bilgi için bk. Arslan, Tanrıver, s. 46 vd.

[8] Arslan, Tanrıver, s. 40.

[9] Arslan, Tanrıver, s. 40.

[10] Arslan, Tanrıver, s. 40.

[11] Arslan, Tanrıver, s. 42.

[12] Kıyak, Fahrettin, “Türkiye’de Üst Mahkemeler Kurulmalı mı?”, YD, Ocak 1977, s. 13 vd.

[13] Yenisey, Feridun, “Ceza Muhakemesi Hukukunda İstinaf ve Tekrar Kabulü Sorunu”, İstanbul Üniversitesi Yayınlarından No: 2477, Hukuk Fakültesi No: 559, s. 4, Gözübüyük, Abdullah Pulat, “Üst Mahkemeler”, YD, 1976, S. 4, s. 25.

[14] Selçuk, Sami, “Konumu Açısından Yargıtay ve Üst ‘İstinaf’ Mahkemeleri So­runu”, YD, C. 2, Ekim 1976, S. 4, s. 48.

[15] Arslan, Tanrıver, s. 39.

[16] 16/12/1966 tarihli Birleşmiş Milletler Medeni ve Siyasal Haklara İlişkin Uluslararası New–York Sözleşmesi. Geniş bilgi için bk. Selçuk, Sami, “Üst Mahkemeler Tezelden Kurulmalı”, ABD, Yıl: 1992, S. 1, s. 24.

[17] Yenisey, s. 4.

[18] Renda, Nihal, 1985–1986 adlı yılı açılış konuşması.

[19] 5235 sayılı Kanun.

[20] 5236 sayılı Kanun.

[21] Yenisey, s. 15.

[22] Yenisey, s. 17.

[23] Tosun, Öztekin, “Türk Suç Muhakemesi Hukuku Dersleri”, C. 1, Genel Kısım, 2. Bası, İstanbul 1976, s. 99, Kunter, Nurullah, “Ceza Muhakemeleri Usulü Hukuku”, No. 523, Selçuk, “Konumu Açısından Yargıtay …”, s. 33.

[24] Bilge, Necip, “Üst mahkemeler”, Ord. Prof. Dr. Sabri Şakir Ansay’ın Hatırasına Armağan, AÜHF Yayınları, No: 194, Ankara 1964, s. 62.

[25] Kanun tasarılarında tercih edilen terimlerle ilgili bilgi için bk. Yenisey, s. 8.

[26] 4/12/2004 tarihli ve 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu.

[27] Bu konuda geniş bilgi için bk. Yenisey, s. 36, Şensoy, Naci, “İstinaf”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C. XII, S. 1, s. 1065, Alikaşifoğlu, Kemalettin, “İkinci Bir Üst Mahkemenin Kuruluşuna Dair İnceleme”, AD, 1975, s. 206 vd.

[28] Yenisey, s. 39.

[29] Yenisey, s. 39.

[30] Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Plânı, “Adalet Reformu” Başlıklı, 2. Sorunlar Kısmı.

[31] 23.7.1985 tarihli ve 18467 sayılı R.G.’de yayımlanmıştır.

[32] 30.10.1989 tarihli ve 20327 sayılı R.G.’de yayımlanmıştır.

[33] 25.7.1995 tarihli ve 22354 sayılı R.G.’de yayımlanmıştır.

[34] 27.6.2000 tarihli ve 697 sayılı TBMM kararı.

[35] İstinaf yargılamasını kabul etmemek, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesine aykırı değildir. Geniş bilgi için bk. Kunter, s. 955, dipnot 93.

[36] 5236 sayılı Kanun.

[37] 4.12.2004 tarihli ve 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu.

[38] 5235 sayılı Kanun.

[39] 4/2/1983 tarihli ve 2797 sayılı Yargıtay Kanununun 13’üncü maddesinde Yargıtayın görevlerine ilişkin hükümlere yer verilmiştir.

Buna göre Yargıtay;

“1. Adliye mahkemelerince verilen ve kanunun başka bir adli yargı merciine bırakma­dığı karar ve hükümleri ilk ve son merci olarak inceleyip karara bağlamak,

2. Yargıtay Başkan ve üyeleri ile Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcıvekili ve özel kanunlarında belirtilen kimseler aleyhindeki görevden doğan tazminat davalarına ve bunların kişisel suçlarına ait ceza davalarına ve kanunlarda gösterilen diğer davalara ilk ve son derece mahkemesi olarak bakmak,

3. Kanunlarla verilen diğer işleri görmek.”

ile görevlidir.

[40] Yıl olarak 2001 tarihi esas alınmıştır. Çünkü, son olarak 23/2/2001 tarihli ve 4627 sayılı Kanunla yapılan değişiklikle Yargıtay üyesi kadrosu sayısı 12 arttırılarak, 238’den 250’ye çıkartılmıştır. Bilindiği üzere, 30/5/1991 tarihli ve 3749 sayılı Kanun ile yapılan değişiklikle de Yargıtay üyesi kadrosu sayısı 30 arttırılarak, 208’den 238’e çıkartılmıştı.

[41] Kunter, s. 962, dipnot 102.

[42] Erem, Faruk, “Üst Mahkemeler Kanun Tasarısı”, ABD, Eylül 1994, s. 372. Erem, istinaf mahkemeleriyle ilgili olarak “Adaletin bir an evvel tecelli etmesi lazım iken davaların uzaması her memlekette ciddi bir endişe doğurmaktadır. Bugün ceza işlerinde esaslı bir ıslahat kuvvetli müdafaa edilen bir düşüncedir. Lüzumsuz olan her şeyi ceza usulünden kaldırmak, tiyatrovari münakaşalara mani olmak, müdafaanın prestijini ve karakterini kuvvetlendirmek, usul hilelerini cezalandırmak, kısaca hakiki adaletin şekil adaletine üstünlüğünü sağlamak ve ceza işlerinde adalet istekleri ile bağdaşabilecek bir sür’at temin etmek lüzumu kendini hissettirmektedir. İstinafın mevcudiyeti bu düşün­celere pek de uygun görülmemektedir.” düşüncesindedir.

[43] Alikaşifoğlu, s. 214.

[44] Alikaşifoğlu, s. 215.

[45] Zeyneloğlu, Ahmet, “Üst Mahkemelerin Kurulması Ülkemiz İçin Yararlı Değildir”, YD, C: I, S. 3, s. 115 vd.

[46] Alikaşifoğlu, s. 213.

[47] Kuru, Baki, “İstinaf Mahkemeleri Kurulurken”, AD, Mayıs 1963, s. 557.

[48] http://www.kgm.adalet.gov.tr/kanunlasanlar.htm. erişim tarihi: 14/12/2004.

[49] http://www.kgm.adalet.gov.tr/tbmmtas.htm. erişim tarihi: 14/12/2004.

[50] http://www.kgm.adalet.gov.tr/basbakanliktabulunanlar.htm. erişim tarihi: 14/12/2004.

[51] http://www.kgm.adalet.gov.tr/gorus.htm. erişim tarihi: 14/12/2004.

[52] http://www.kgm.adalet.gov.tr/uzerindeçalışılan.htm. erişim tarihi: 14/12/2004.

[53] Yenisey, s. 39.

[54] 2002 yılı Adalet İstatistikleri, s. 60 vd.

[55] İdarî yargıda 498 hâkim, Danıştayda (Danıştay üyeleri hariç olmak üzere) 172 hâkim ve 46 savcı olmak üzere 218 hâkim ve savcı, Anayasa Mahkemesinde (Anayasa Mahkemesi üyeleri hariç olmak üzere) 13 hâkim, Adalet Bakanlığında idarî görevlerde ise 259 hâkim görev yapmaktadır.

[56] Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Adalet Bakanı Sayın Cemil Çiçek’in Türkiye Büyük Millet Meclisi Plân ve Bütçe Komisyonunda 2005 Yılı Adalet Bakanlığı Büt­çesi Sunuş Konuşması, 29 Kasım 2004, s. 16–21.

[57] Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Adalet Bakanı Sayın Cemil Çiçek’in Türkiye Büyük Millet Meclisi Plân ve Bütçe Komisyonunda 2005 Yılı Adalet Bakanlığı Büt­çesi Sunuş Konuşması, s. 22–33.

[58] Yenisey, s. 39.

[59] Adlî teşkilâtları kaldırılan bu yerlerin listesine ve daha ayrıntılı bilgiye ulaşmak için bkz. http://www.pgm.adalet.gov.tr/hsykkarar.htm. Erişim tarihi: 14/12/2004.

[60] http://www2.tbmm.gov.tr/d22/7/7–2912c.pdf. Erişim tarihi: 14/12/2004

[61] Adalet Bakanı Sayın Cemil Çiçek’in Türkiye Büyük Millet Meclisi Plân ve Bütçe Komisyonunda 2005 Yılı Adalet Bakanlığı Bütçesi Sunuş Konuşması, s. 49–55.

[62] T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Adalet İstatistikleri 2002, s. 10.

[63] 2002 yılı Adalet İstatistikleri, s. 18.

[64] 2002 yılı Adalet İstatistikleri, s. 7.

[65] 2002 yılı Adalet İstatistikleri, s. 12.